نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی
چکیده
محل تولد کیفر حبس ابتدئاً در حقوق داخلی بوده است. به عبارت دیگر، تراز کیفر حبس
سالها و در قرون متمادی با جرایم داخلی سنجیده میشود. کیفری محروم و طرد کننده است که
اثرگذاری آن در حقوق های کیفری قرینِ انتقادهای تندی شده که این مجازات را» مدرسه تکرار
جرم« خوانده است. اما امروز با نوسازی اداره زندان ها اگر چه در کشور های توسعه یافته آثار سوء
این کیفر کاهش یافته اما ورود آن به عنوان یک کیفر کارامد برای مجازات جرایم
بین المللی با تردید هایی همراه است. هم با رویکرد سزادهی قابل تحلیل است و هم بارویکرد
فایده گرای کیفر. اما مسئله مهم در کار آمدی این کیفر در برابر جرایم بین المللی در وهلۀ اول
تنظیم و تطبیق صحیح میزان مناسبی از این کیفر با شخصیت مجرمان بین المللی است و از دیگر
سو، این امر بسته به سازماندهی و تأسیس مستقل نهاد اداره زندان های بین المللی دارد. باید برای
کیفر حبس بین المللی تشکیلات مستقلی تعبیه و ابعاد ارعابی و اصلاحی _ درمانی آن با استحکام
ساختاری این نهاد اجرایی تقویت گردد تا شایدهم مجرمان بین المللی مرتکب جرایم شدید با
تحمل این کیفر و دوری از قدرت متنبه شود و هم برای بزهکاران و جنایتکاران بالقوه بین المللی
عبرت آموز و پیش گیرنده باشد
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
Efficiency and non-Efficiency of Imprisonment in International Criminal Law
نویسنده [English]
- Behzad Razavifard
چکیده [English]
Imprisonment fundamentally borninthe sphere of National criminal
law. In other word, for many years imprisonment has been viewed and
dictated on the base of crime doings inside the borders of the NationStates. Imprisonment has been an excommunicating punishment that
its efficiency harshly criticized in many criminal law systems as a
“school of repeating the crime”. But today malfunctions ofthis
punishment has been reduced in many ways in the developed
countries by performing reformations in management of prisons, but
acceptance of the efficiency of such punishment regarding the
International crimes has been doubtful. Such a phenomenon can be
analyzed both with the punitive approach andutilitarian approach in
penology. But first of all, the main thing about efficacy of such
punishment in the sphere of International crimes is suggesting and
adopting a suitable degree of the punishment regarding the character
of International criminals. However, the success of such an important
task depends on organization and establishment of an independent
institution for administrating the affairs of an International prison. An
independent institution with special task of International kind of
punishment must be created and its strong structure must perform
intimidating,corrective andtreatmentativetasks appropriately. Only in
this way we can hope the great International criminals receive
anappropriate punishment and also potential criminals and guilty be
prevented from doing crime
کلیدواژهها [English]
- Imprisonment.National criminal law.Punishment.International criminal law.International prison
مقدمه
کیفر حبس برای جرایم بین المللی، به مثابه جنینی است که از حقوق کیفری داخلی به
عاریه گرفته شده است و بر اقتضائات وضروریات جامعه بین المللی پیوند زده شده است. به
معنای عام، این کیفر، کلمهای مشتق از عبارت» محبس« 1یعنی محل حبس میباشد. یعنی
» بازداشت یک فرد در محدوده داخلی یک مؤسسه اداره زندانها« ,( Gérard CORNU
.2005, p. 348)
در واقع، کیفر حبس در بین کیفرهای ترهیبی و بازدارنده جای میگیرد چون که بزهکار را از
جامعه طرد میکند. به نظر میرسد که امروزه کارکرد طرد کنندگی به خوبی در این کیفر
ظهور و بروز دارد و شاید به همین دلیل است که به تنها کیفر مهم وعهده دارِ وظایف »سزادهی
کیفری« بین المللی تبدیل شده است.
کیفر حبس در زمان دادگاههای نظامیای همچون " نورنبرگ" یک کیفر تکمیلی محسوب
میگردید چون که در زمان محاکمات نورنبرگ کیفر اعدام نقش اصلی را بازی میکرد. اما پس
از سالها و به دنبال ظهور جنبش الغاگرایی عدام، درحال حاضر کیفر حبس است که نقش
محوری را در سطح دادگاههای بینالمللی اختصاصی بازی میکند.
خیلی تعجب آور است که چنین کیفری که از نقطه نظر آموزشی مدتهای مدیدی مشکلات
عدیدهای را به بار آورده بود. در حال حاضر چه در سطح حقوق داخلی و چه در حوزة بینالملل
به عنوان مورد توجه ترین کیفر به حساب آید. بنابراین در حالی که کیفر اعدام از حوزه حقوق
بینالملل حذف شده است » شاید طبیعی است که کیفر حبس بتواند تنها کیفر تحمیلی توسط
مراجع کیفری بین المللی باشد« ) .(Anne Marie LA ROSA, 2003, p. 196دراین
خصوص بد نیست فرایند گذار از کیفر اعدام به حبس را در سطح بین المللی تا آنجا که ممکن
است رصد کنیم. مسألۀ قابل توجه که در این نگاشته سعی بر روشن نمودن ابعاد مختلف آن
داریم، موقعیت و جایگاه کیفر حبس در میان کیفرهای بین المللی موجود و مشکلات احتمالی
اجرای آن به عنوان یک کیفر بین المللی است. بنابراین خواهیم دید که آیا انتظاری که ما از
یک کیفر آن هم در سطح بین المللی داریم با چنین مجازاتی برآورده خواهد شد یا خیر؟ و آیا
می تواند پاسخ مناسبی به جنایات جنایتکاران بین المللی محسوب گردد یا نه؟
گفتاراول( ناکارآمدی نظری و لغو عملی کیفر اعدام در سطح بین المللی:
اعدام، کیفری برگشت ناپذیر است که گاه توجیهش بر قراری نظم و امنیت ملی و بین المللی
است و گاه برقراری عدالت الوهی که خداوند به جانشینان خود الهام و ارسال نموده است. کیفر
1
. Prison
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
کار آمدی و ناکار آمدی کیفر حبس در حقوق بین الملل کیفری/ 183
اعدام از آنجا که در مواجهه با مجرم مهمترین و بالاترین سرمایه او یعنی حیاتش را از او سلب
می کند همواره بحث برانگیز و در عداد خشن ترین کیفرهای ترهیبی و بازدارنده نشان گذاری
شده است. با این حال تاثیر گذاری این کیفر به عنوان عاملب از دارنده جرایم از جمله جرایم
خشن، امروزه مورد نقد و تردید جدی است. بدون تردید، ترسانندگی و ارعاب انگیزی در نظریه
کیفر از جایگاه و اهمیت مهمی برخوردار میباشد. این استدلال به کرّات توسط هودارانِ کیفر
اعدام مورد استفاده قرار گرفته به این معنی که با این کیف رجامعه به دنبال انتقام گیری نیست
بلکه با این کار به شکل کاملاً ساده قصد پیشگیری دارد. به این ترتیب ما باید از خودمان
بپرسیم که آیا کیفر اعدام برای بزهکاران و مجرمان بالقوة بینالمللی از ارزش بازدارندگی
برخوردار است یا خیر؟
به نظر میرسد در پاسخ به این پرسش هیچگاه نباید سایر شرایط حاشیهای از جمله لزوم
مداخله کشورها در اجرای این کیفر و همچنین عدم پیشبینیِ یک زندان مورد اتفاق و معتبر
بین المللی را فراموش نمود. این هم غیر قابل انکار است که کیفر اعدام به مثابه یک سلاح
مطلق علیه تکرار جرم افراد بزهکار چندان هم بیتأثیر نیست. در واقع تکرار جرمِ محکومانِ به
کیفر حبس و سپس آزادی آنها، موضع طرفداران کیفر اعدام را تقویت میکند. زیرا اعمال کیفر
اعدام همواره نوعی اعتراضِ مطلق جامعه علیه سایر رفتارهای بزهکارانه ارتکابی توسط همان
شخص را تضمین مینماید. به تعبیری ما با اعدام به صورت یک جانبه، جامعه را از شرّ بزهکاری
که رفتارِ مستوجب اعدام یا سایر بزهکاریها را داشته است خلاص میکنیم.
این دیدگاه البته، اگرچه مخالفتهایی را هم به دنبال داشته است )رضوی فرد، بهزاد،
زمستان ، 1390صص 473تا ( 533اما برخی نویسندگان آن را تأیید نموده و معتقدند که
مطالعات صورت گرفته در 25ساله اخیر بر روی کیفر اعدام در ایالات متحده همواره مؤید این
فرضیه است که کیفر اعدام اثر بازدارندگیِ مؤثری نسبت به حبس طولانی مدت دارد.
با این حال بنابر برخی گزارشها و نوشتهها در رابطه با محاکمه جنایتکاران نورنبرگ، این
حقیقت امروز روشن شده که مردم به صورت دسته جمعی برای دیدن و شنیدن محاکمه
جنایتکاران هجوم میبردند. البته این امر عجیبی به نظر نمیرسد. زیرا جنایتکاران بین المللی
قبل از دستگیری و با رفتارهای خشن، علیه خود تبلیغات وسیعی به راه انداخته بودند به
گونهای که تمام مردم و قربانیان بیصبرانه در انتظار محکومیت و اجرای حکم اعدام آنها بودند.
بنابر مواد 27و 28اساسنامۀ نورنبرگ و مادة 16اساسنامه دادگاه توکیو نیز قضات مجاز
بودند تا کیفر اعدام یا » هرکیفری دیگری که دادگاه آنرا مناسب تشخیص دهد« صادرکنن
) (Nathalie MAZARD, 1995, p. 283به موجب این تجویز که به اندازة کافی به
دلیل مخالفت با اصل قانونی بودن مورد انتقاد بود، دادگاه نورنبرگ 12مورد حکم محکومیت به
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
/184فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال اول، شماره ،1پاییز1391
مرگ صادر نمود که 10نفر آنها اعدام شدند و دادگاه توکیو هم همین حکم را صادر و نهایتاً 7
نفر را اعدام نمود.
با این همه،ا مروزه بسیاری از معاهدات و کنوانسیونها با یک اتفاقنظرِ نسبتاً جهانی علیه این
کیفر آزاردهنده موضع گرفتهاند. بنابر برخی آمارها » کشورهای لغوکننده کیفر اعدام از اکثریت
برخوردارند. در طول دو دهه گذشته، بیش از سه کشور در هر سال، به طور متوسط،کیفراعدام
را لغو نمودهاند« ) .( Robert BADINTER,2004, p. 9هم اکنون بنابر اظهار نظر
سازمان عفو بینالملل، تاسال 128 ،2006کشور دیگر مبادرت به اجرای این کیفر نمینمایند
،( به دیگر سخن، این کشورهاwww.lemonde.fr/ameriques/article/2008/04/29)
کیفر اعدام را در عمل ملغی کردهاند که از میان 99کشور آن را در مورد تمام جرایم حقوق
(. یکی ازAmnesty international n° 094, 23 mai 2007) عمومی لغو کردهاند
آخرین تحرکات صورت گرفته، قطع نامه مجمع عمومی سازمان ملل متحد است که درسال
2008خواستار نوعی تعلیق جهانی اجرای کیفر اعدام شده است. این جریان، به نظر در
سالهای اخیر یک حرکت چشم گیر در سطح بینالمللی محسوب میگردد. 104عضو سازمان
ملل متحد به این قطع نامه رأی مثبت دادهاند.1
نهایتاً در صحنه حقوق بین الملل کیفری نیز در رویه دادگاههای کیفری بین المللی، این
کیفر جایگاه خود را در حال حاضر از دست داده است و نه در اساس نامه دادگاههای کیفری
بین المللی اختصاصی، نه در دادگاههای مختلط و در مقررات دیوان کیفری بین المللی
جایگاهی ندارد .2ازاین روست که اراده جامعه بین المللی در حال حاضر بر تجویز کیفر حبس
تعلق گرفته است.
گفتاردوم( بازخوانی کارکردهای کیفر حبس
پس از غلبه اندیشه الغاگرایان در خصوص کیفر اعدام برای جرایم بین المللی، حبس به کیفر ِ
اول و اصلی زرادخانه کیفری ِ بین المللی بدل گشت . وجالب اینکه از مجموعۀ مذاکرات و
تبادل نظرهای بین المللی بر می آید که این کیفر گویا به جد جایگزین اعدام شده و همان
انتظارات هم از کارکردش میرود. از اینرو، بنابر گزارش کمیته حقوق دانان فرانسوی » ویژگی
.
1
دراین مورد 54کشور رای مخالف و 29کشور ممتنع بوده اند.
.
2
در مواد 24 ، 23و 78اساسنامه دادگاههای بین المللی یوگسلاوی سابق، رواندا و دیوان کیفری بین المللی و
همچنین به ترتیب در قاعده 101و 145آیین دادرسی و ادله ای دو دادگاه و دیوان اثری از کیفر اعدام به چشم
نمی خورد.
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
کار آمدی و ناکار آمدی کیفر حبس در حقوق بین الملل کیفری/ 185
اساساً خشن و غیر انسانی جرایم بین المللی مورد تعقیب نمیپذیرد که ما خود را به کیفرهایی
با ماهیت مالی و صرفاً نمادین محدود کنیم«.
میدانیم که از نقطه نظر لغت شناسی در حقوق فرانسه، کلمه »حبس« در معنای یک کیفر
تأدیبی متعین میشود. برای کیفرهای جنایی موجود در حقوق عمومی اصطلاح » حبس
جنایی« )مؤید حداکثر تا 30سال، حداکثر تا 20سال و 15سال( به کار رفته است
.(l’ONU Doc.S/25266, 10 février 1993. para. 127, p. 32)
در حالی که کیفرهای جنایی سیاسی از عبارت » بازداشت جنایی« بهره بردهاند .1درنتیجه
اصطلاح »حبس« آنچنان که در ادبیات فرانسوی مورد استفاده قرار گرفته است، معلوم نیست
که بتواند به همین صورت برای تبیین سرزنش و کیفردهی شدت جرایم دهشتناک و ضد
انسانی حقوق کیفری بشر دوستانه مناسب باشد. به همین مناسبت، در زمان پیگیری کارهای
کمیسیون حقوق بینالملل سازمان ملل متحد، اشاره شده بودکه » ازلحاظ زبانشناسی،کلمۀ
»حبس« به کارگرفته شده توسط گزارشگر ویژه در اولین و دومین بندطرح مواد قانونی به
( Document A/46/10. 1991, Vol. II 2, p. 87, «گونهای مبهم توصیف شده است
). .para. 92و »اینکه حقوق داخلی بسیاری از کشوره اانواع و اقسام حبس را از جمله حبس
جنایی و بازداشت را پیش بینی نمودهاند«. به همین دلیل بسیاری از اعضای کمیسیون حقوق
بینالملل اصطلاحی خنثیتر مانند » محرومیت از آزادی« را ترجیح می دادند. ) همان( از
طرفی به نظر میرسد، عبارت »محرومیت از آزادی« نیز چندان راضی کننده و به اندازه کافی
فنی نیست. رویۀ قضایی دادگاه کیفری بینالمللی "رواندا" در یکی از موارد نادر خود اصطلاح
.(Affaire Emmanuel Ndindabahizi ,para. 511)«» حبس مؤبد
را با استفاده از عبارت réclusionبه کار برده است که به نظر ما بسیار مناسبتر از سایر
عبارات میباشد. در هر صورت، استفاده این نوع از کیفر بین سالهای 1980تا 1990
درکشوری مانند فرانسه افزایش چشمگیری داشته است
.(Bruno AUBUSSON DE CAVARLAY, 2002, p. 55.)
به نظر میرسد به دلیل این که دیگر کیفر اعدام وجود ندارد، کاملاً عادی و ضروری است که
کیفر حبس یکی از کیفرهای در دسترس و مورد استفاده محاکم کیفری بینالمللی باشد.
امروزه این کیفر، بدون هیچ شکی یکی از کیفرهای مهم و جهانی محسوب میگردد که همه
جا مورد استفاده قرار میگیرد. اما آیا واقعاً دلیل این اقبال به خاطر دارا بودن ویژگیهایی مثل
بازدارندگی و اصلاح کنندگی مجرم است یا نه، تنها کیفری است که میتوان انتخاب نمود؟ با
1
. ماده.131-1
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
/186فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال اول، شماره ،1پاییز1391
این اوصاف این کیفر هم میراثی دیگر از آموزه کلاسیک است اما به راستی در حقوق بینالملل
کیفری آیا کارکردش سزادهندگی، پیشگیرانه و یا موجب انطباق مجدد جرم با جامعه است؟
الف(کارکردسزادهندگی کیفر حبس
اگر بخواهیم از کارکرد سزادهندگی این کیفر سنتی پرسش کنیم؛ در عمل این کیفر رنجی را
به جسم و بدن مجرمان بینالمللی تحمیل میکند و به عبارتی با در تنگنا قرار دادن جسم
مجرم بین المللی و ایجاد محرومیت برای وی نوعی تنبیه بدنی محسوب میگردد. درچنین
شرایطی، بنابر مفهومِ کانتیِ کیفر، حبس ابزاری است که » کارکردش به رنج و زحمت انداختن
فرد محکوم به همان میزان و شدت فعل ارتکابیاش میباشد« ,(Philippe COMBESSIE
.La Decouverte 2001, p. 16)
به عبارتی، مشکل وسختی مدتها بریده از خلق ماندن، برای رهبران سیاسی یا نظامی موجب
یاد آوری رفتارهای زشتی است که آنها در گذشته مرتکب شدهاند به نظر میرسد پرسش از
پیشگیرانه بودن حبس نیز چندان پرسش دقیق و به جایی نباشد. در واقع کیفر حبس با وظیفه
و کارکرد ارعابیاش، منطقی متمایل به آینده هم دارد. یعنی حبس موجب خنثی کردن بزهکار
شده و موجب جلوگیری از ارتکاب جرایم جدید توسط وی میگردد ) همان ص .(17البته
دراینجا، خنثی سازی مجرم نسبت به کیفری ماننداعدام که خنثی سازیاش مطلق محسوب
میگردد، امری نسبی است. این کارکرد ممکن است تحت تأثیر برخی تدابیر مانند آزادی
مشروط، عفو و غیر باشد. درواقع، به نظر میرسد که نقش خنثی سازی برای یک چنین کیفری
قویتر از سایر نقشها یا کارکردهایش باشد. انزوای این دسته از مجرمانِ بین المللی از جامعه
میتواند موجب فراهم کردن زمینههای آشتی ملی یا بینالمللی شده و فضای سیاسی را آرام
کند.
ب( کارکرد اصلاح کنندگیِ حبس
درخصوص کارکرد بازسازگاری و اصلاح کنندگی کیفر حبس نیز سخن بسیار رفته است .1با
این حال این که این نقش نیز به واقع مؤثر واقع شود جای تردید وجود دارد. باید اشاره کنیم
که سخن گفتن از یک چنین کارکردی برای بزهکاران و جنایتکاران در حقوق بینالملل بشر
دوستانه زیر سئوال رفته و محل تردید است. رویه قضایی دادگاههای کیفری بینالمللی
اختصاصی به طور کلی چنین کارکردی را تأیید نمیکند. در حقیقت، امکان تصور اصلاح و
بازسازگاری برای یک چنین مجرمانی، بنابر شیوه ارتکاب جرایمشان که براساس اندیشه ارعاب
1
. ببینید: نجفی ابراندآبادی ، علی حسین، کیفر شناسی، انتشارات مجد، ص ،62چاپ پنجم ، سال .1385
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
کار آمدی و ناکار آمدی کیفر حبس در حقوق بین الملل کیفری/ 187
سیاسی، نژادی یا مذهبی شکل گرفته، کاملاً نادر و تصادفی خواهد بود. باید بگوییم که کیفر
زندان باید از زاویۀ طول مدتش نیز مورد توجه قرارگیرد. پیشینه کارهای مقدماتی کمیسیون
حقوق بینالملل به خوبی بیانگر تنوع دیدگاههای اعضا در خصوص کیفر حبس می باشد.
کارکرد سزادهندگی برای حبس معتقدند که تنها حبس دائم، بدون امکان آزادی میتواند
موجب انعکاس کیفیت و شدت یک جرم بینالمللی گردد. از نظر آنها، » جامعۀ بین المللی
باید به طور ویژه خود را راجع به عبرت آموزی کیفرهای قابلا ِعمال نسبت به مرتکبان چنین
جرایم دهشتناکی، سختگیر نشان دهد تا از این پس از چنین افعالی جلوگیری و مانع ارتکاب
آنها و موجب حمایت از حقوق بشر و آزادیهای اساسی گردد« ,(Document A/46/10
.op. Cit, p. 86, para. 86)
برعکس، اعضای طرفدار حبسِ موقت » با تعیین یک کیفر حداقلی، که شیوه تعیین مدت
حبس را بنابر شدت جرم ارتکابی و نتایج هر مورد به عهده دادگاه وامیگذارد، بیشتر موافق
بودند« ) همان پاراگراف .(89مقایسه این دو دیدگاه نشان می دهد که گویا میان مدت و شیوه
اجرای حبس و کارکرد سزادهی ارتباط و فهم متقابل وجو دارد. به عبارتی، تنها حبس دائم
بدون هیچ گونه امکان بازبینی و بازنگری است که می تواند سزادهنده و باز دارنده باشد.
گفتارسوم( ظرفیتهای کیفرحبس و کارآمدی بین المللی آن
کمیسیون حقوق بین الملل از هر دو دیدگاه موجود در بهره برداری از ظرفیت کیفر حبس
استفاده کرده با این توضیح که برای یک دادگاه بینالملل یا مکان در نظر گرفتن یک کیفر
حبس موقت ) الف( یا حبس دائم ) ب( وجود داشته باشد ( Projet de statut de la CDI
.1994, article 47, para. 1, lettre a )
الف( حبس دائم
فکر جانشینی کیفر مرگ با مجازات دیگری که به اندازه کافی جدی باشد اول بار در حقوق
کیفری داخلی متولد و سپس به حوزة حقوق بین الملل منتقل گردید .1البته فکرِ جانشینیِ
1
. برای اطلاع از دورنمای تاریخی بحث ببینید :
Aurélie LECLERC , La peine perpétuelle. Mémoire de DEA : Université de
Poitiers : 1996-1997, p. 23-27.
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com