نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استاد گروه حقوق جزا و جرم‌‌‌‌شناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2 استادیار گروه حقوق خصوصی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران
3 دانشجوی دکتری حقوق کیفری و جرم‌‌‌‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
چکیده
اعتبار امر قضاوت‌‌‌‌شده از‌‌‌‌جمله دستاوردهای مهم دادگستری مدرن تلقی می‌‌‌‌شود. مبنای قاعده‌‌ی اعتبار امر قضاوت‌‌‌‌شده‌‌ی مدنی جلوگیری از تجدید دعاوی و احتراز از صدور آرای متعارض است و بر همین اساس شرایط استناد به این قاعده در امور مدنی شامل وحدت موضوع، وحدت سبب و وحدت اصحاب دعواست. با توجه به تمایزات بنیادین میان حقوق کیفری و حقوق مدنی، نمی‌‌‌‌توان از معیارها و شرایط تحلیل اعتبار امر قضاوت‌‌‌‌شده‌‌ی مدنی، عیناً برای تحلیل اعتبار امر قضاوت‌‌‌‌شده‌‌ی کیفری بهره گرفت. اعتبار امر قضاوت‌‌‌‌شده‌‌ی کیفری علاوه بر دو مبنای مذکور، مبتنی بر قاعده‌‌ی منع محاکمه و مجازات مجدد است که در اسناد بین‌‌‌‌المللی و منطقه‌‌‌‌ای متعددی مورد تأکید قرار گرفته و از جمله اصول دادرسی عادلانه و منصفانه به شمار می‌‌‌‌آید؛ بنابراین، چنین اعتباری در دادرسی کیفری یک حق بشری نیز تلقی می‌‌‌‌گردد و از جایگاه ویژه‌‌‌‌ای برخوردار است. با عنایت به مبانی پیش‌‌‌‌گفته، شرایط استناد به قاعده‌‌ی اعتبار امر قضاوت‌‌‌‌شده‌‌ی کیفری شامل وحدت در رفتار ارتکابی و وحدت اصحاب دعواست؛ البته باید توجه داشت در تحلیل شرط وحدت اصحاب دعوا نیز به دلیل تمایزات دادرسی کیفری و مدنی، از‌‌‌‌جمله اصل نسبی بودن دادرسی مدنی در مقابل جایگاه ویژه‌‌ی نظم عمومی در حقوق کیفری، تفاوت‌‌‌‌های مهمی میان اعتبار امر قضاوت‌‌‌‌شده‌‌ی مدنی و کیفری وجود دارد.
کلیدواژه‌ها
- اعتبار امر قضاوت‌‌‌‌شده (اعتبار امر مختوم)
- منع محاکمه و مجازات مجدد
- وحدت رفتار مجرمانه
- وحدت موضوع
- وحدت اصحاب دعوا
- وحدت سبب
موضوعات
عنوان مقاله [English]
The Concept of Criminal Res Judicata and Its Distinction from Civil Res Judicata
نویسندگان [English]
- Mohammad Ashoori 1
- Mohammad Hadi Javaherkalam 2
- Hossein Ommati 3
1 Professor, Department of Criminal Law and Criminology, University of Tehran, Tehran, Iran
2 Assistant Professor, Department of Private Law, Allameh Tabataba’i University, Tehran, Iran
3 PhD Candidate in Criminal Law and Criminology, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
چکیده [English]
Res judicata is recognized as one of the foundational principles of modern judicial systems. In civil law, its primary aim is to prevent the re-litigation of disputes and to avoid conflicting judgments. Accordingly, invoking this principle in civil cases requires the identity of subject matter, cause of action, and parties. However, due to fundamental distinctions between civil and criminal law, these conditions cannot be applied identically in criminal proceedings.
In criminal law, res judicata is not only based on the avoidance of contradictory rulings but also firmly grounded in the principle of ne bis in idem—a principle enshrined in numerous international and regional legal instruments and widely recognized as an essential element of the right to a fair trial. Thus, criminal res judicata is also considered a human right.
In the criminal context, res judicata bars prosecution only where the new case involves the same person and the same conduct. Yet, due to inherent differences between civil and criminal procedures—such as the doctrine of privity in civil law versus the importance of public order in criminal law—there are significant analytical distinctions, particularly concerning the identity of parties.
This study is theoretical in nature and adopts a descriptive-analytical method. Data have been collected through a comprehensive review of legal sources, including Iranian statutes—especially the Criminal Procedure Code—and scholarly writings in criminal law and procedure. The study critically explores the legal concept of res judicata within Iran’s criminal justice system and compares it with its civil counterpart. Through doctrinal analysis, the research identifies conceptual and procedural differences, focusing specifically on the principle of ne bis in idem.
Structural distinctions between the two fields—such as the relative nature of legal relationships in civil matters, the neutrality of civil judges (e.g., their prohibition from gathering evidence), the relativity of judgments, the role of public order in criminal law, and differing understandings of "cause," "person," and "parties"—highlight that applying civil res judicata standards to criminal proceedings is both analytically flawed and legally problematic.
While classical civil doctrine requires the identity of subject matter, cause of action, and parties—a widely accepted standard in civil procedure—criminal res judicata is limited to two conditions: (1) the identity of the conduct, and (2) the identity of the parties. The first condition means that a single criminal act may only be prosecuted and adjudicated once. Even if the act can be classified under multiple legal categories, it must give rise to only one final judgment. Any attempt to issue additional judgments based on alternative classifications of the same act violates ne bis in idem.
Regarding the second condition, the concept of "party identity" in criminal law must be interpreted in light of the distinct roles of private complainants and public prosecutors. Although the term appears in both civil and criminal doctrines, it carries different legal implications in each. Once prosecution has concluded—whether initiated by a private complainant or a public prosecutor—a new prosecution for the same conduct is barred under criminal res judicata. However, victims may still pursue civil claims for damages in competent courts.
Moreover, a person prosecuted, tried, and sentenced for a specific act as a principal or accomplice cannot later be prosecuted for the same conduct under a different classification (e.g., aiding and abetting). Similarly, a final conviction for direct perpetration precludes the prosecution of others as direct perpetrators unless they are shown to have acted as accomplices.
کلیدواژه‌ها [English]
- Res Judicata
- Ne Bis In Idem
- Same Conduct
- Same Subject Matter
- Same Parties
- Same Cause of Action
- آشوری، محمد. (1398). آیین دادرسی کیفری، جلد یکم، چاپ بیست و یکم، تهران، سمت.
- پرادل، ژان؛ کورستنز، گئرت؛ فرملن، گرت. (1392). حقوق کیفری شورای اروپا، ترجمه‌‌ی محمد آشوری، چاپ اول، تهران، خرسندی.
- توجهی، عبدالعلی؛ قربانی قلجلو، مهدی. (1388). «منع مجازات مضاعف؛ آراء، مبانی و ادله‌‌ی موافقان و مخالفان با مطالعه‌‌ی تطبیقی در آرای مراجع عظام تقلید»، پژوهشنامه‌‌ی حقوق اسلامی، بهار و تابستان، شماره‌‌ی 29.
- توجهی، عبدالعلی؛ قربانی قلجلو، مهدی. (1390). «ممنوعیت محاکمه و مجازات مجدد در حقوق کیفری ایران و تعارض آن با اسناد بین‌‌‌‌المللی»، مجله‌‌ی حقوقی بین‌‌‌‌المللی، پاییز و زمستان، شماره‌‌ی 45.
- حاجی محمدی، اصغر؛ افتخار جهرمی، گودرز؛ جنیدی، لعیا؛ شهلا، مهدی. (1397). «اصل بی‌‌‌‌طرفی دادرس و قواعد ناشی از آن»، تحقیقات حقوق خصوصی و کیفری، بهار، شماره‌‌ی 35.
- حدادی، مریم؛ مقصودپور، رسول؛ حسینی پویا، سید‌‌‌‌محسن. (1400). «مبانی و شرایط استناد به اعتبار امر مختوم قضایی با بررسی تطبیقی در نظام‌‌‌‌های حقوقی کامن‌‌‌‌لا، کشورهای عربی و ایران»، نشریه‌‌ی تحقیقات حقوقی تطبیقی ایران و بین‌‌‌‌الملل، بهار، شماره‌‌ی 51. DOI: 30495/alr.2021.684628
- حیدری، علی‌‌‌‌مراد. (1394). حقوق جزای عمومی (بررسی فقهی- حقوقی واکنش علیه جرم)، چاپ اول، تهران، سمت.
- خالقی، علی؛ احمدی، محمدعارف. (1395). «قاعده‌‌ی منع محاکمه مجدد در نظام حقوقی افغانستان، اسناد بین‌‌‌‌المللی حقوق بشر و فقه حنفی»، مطالعات حقوق کیفری و جرم‌‌‌‌شناسی، بهار و تابستان، دوره‌‌ی سوم، شماره‌‌ی 1 (پیاپی 6).
- خالقی، علی. (1390). «محتوا و جایگاه قاعده‌‌ی منع محاکمه مجدد در حقوق جزای بین‌‌‌‌الملل و ایران»، کتاب علوم جنایی (مجموعه مقالات در تجلیل از استاد دکتر محمد آشوری)، چاپ چهارم، تهران، میزان.
- خالقی، علی. (1402). آیین دادرسی کیفری، جلد یکم، چاپ چهل و هفتم، تهران، پژوهشکده‌‌ی حقوقی شهر دانش.
- خدابخشی، عبدالله. (1393). تمایز بنیادین حقوق مدنی و حقوق کیفری، چاپ سوم، تهران، شهر دانش.
- خزانی، منوچهر. (1372 و 1371). «اعتبار امر مختوم کیفری در دعوی کیفری»، تحقیقات حقوقی، شمارههای 11 و 12.
- رحمدل، منصور. (1395). «اعتبار امر مختوم»، دوفصلنامه‌‌ی رویه‌‌ی قضایی (حقوق کیفری)، بهار و تابستان، شماره‌‌ی 1.
- زراعت، عباس. (1393). آیین دادرسی کیفری، جلد یکم، چاپ اول، تهران، میزان.
- شاهچراغ، حمید. (1402). شبکه‌‌‌‌سازی قانون آیین دادرسی کیفری (مصوب 1392 با اصلاحات و الحاقات بعدی)، چاپ چهارم، مشهد، سرو طلایی.
- شمس، عبدالله. (1397). آیین دادرسی مدنی؛ دوره‌‌ی بنیادین، جلد دوم، چاپ سی و نهم، تهران، دراک.
- شمس، عبدالله. (1398). آیین دادرسی مدنی؛ دوره‌‌ی بنیادین، جلد سوم، چاپ چهلم، تهران، دراک.
- شیخ‌‌‌‌الاسلامی، عباس. (1395). تعدد جرم؛ نظریه‌‌‌‌ها و رویه‌‌‌‌ها، چاپ اول، تهران، میزان.
- طهماسبی، جواد. (1396). آیین دادرسی کیفری، جلد یکم، چاپ اول، تهران، میزان.
- عابدی، احمدرضا. (1399). آیین دادرسی کیفری، چاپ دوم، تهران، مرکز مطبوعات و انتشارات قوه‌‌ی قضائیه.
- غمامی، مجید. (1401). «اعتبار امر قضاوت‌‌‌‌شده در فرجام»، دوفصلنامه‌‌ی نقد و تحلیل آراء قضایی، پاییز و زمستان، شماره‌‌ی 2. DOI: 22034/analysis.2023.701516
- کاتوزیان، ناصر. (1387). «ویژگی‌‌‌‌های اعتبار امر قضاوت‌‌‌‌شده در امور کیفری؛ نقدی بر قرار دادیار»، فصلنامه‌‌ی مطالعات حقوق خصوصی، فروردین، دوره سی و هشتم، شماره‌‌ی 1.
- کاتوزیان، ناصر. (1401). اعتبار امر قضاوت‌‌‌‌شده در دعوای مدنی، چاپ دوازدهم، تهران، میزان.
- کوشا، جعفر؛ کاظمی، سمیع‌‌‌‌الله. (1399). «اعتبار امر قضاوت‌‌‌‌شده‌‌ی مراجع تحقیق و رسیدگی در امور کیفری»، فصلنامه‌‌ی جامعه‌‌‌‌شناسی سیاسی ایران، زمستان، شماره‌‌ی 4 DOI: 30510/psi.2023.416900.4375 .
- کوشکی، غلامحسن. (1398). «قرار موقوفی تعقیب از‌‌‌‌حیث اعتبار امر مختوم؛ نقدی بر قرار نهایی شماره‌‌ی 9709970245700529 شعبه‌‌ی 5 بازپرسی دادسرای ناحیه‌‌ی 2 تهران»، فصلنامه‌‌ی قضاوت، زمستان؛ شماره‌‌ی 100.
- گلدوست جویباری، رجب. (1401). آیین دادرسی کیفری، چاپ هفدهم، تهران، جنگل جاودانه.
- مصدق، محمد. (1396). آیین دادرسی کیفری بر‌‌‌‌مبنای آخرین اصلاحات قانون مصوب 1394، چاپ اول، تهران، جنگل (جاودانه).
- میرکمالی، علیرضا؛ صالح‌‌‌‌احمدی، سحر. (1400). قانون مجازات اسلامی در نظم کنونی، جلد یکم، چاپ چهارم، تهران، گالوس.
- میرمحمدصادقی، حسین. (1382). «اعتبار امر مختومه در اساسنامه‌‌ی دادگاه کیفری بین‌‌‌‌المللی»، تحقیقات حقوقی، اسفند، دوره‌‌ی ششم، شماره‌‌ی 38.
- ناصری، پرویز؛ مستی، مهران. (1397). «تحقق اعتبار امر مختوم در امور کیفری و شرایط استناد به آن»، تعالی حقوق، پاییز، شماره‌‌ی 1.
Translated Referrences into English
- Abedi, Ahmadreza, Criminal Procedure, 2nd Edition, (Tehran: Press and Publications Center of the Judiciary, 2020). [In Persia]
- Ashouri, Mohammad, Criminal Procedure, Vol. 1, 21st Edition, (Tehran: Samt, 2019). [In Persia]
- Ghamami, Majid, “The Validity of Res Judicata in the Appellate Stage”, Judicial Opinions Review Biannual, Autumn & Winter, No. 2, (2022). [In Persia] DOI: 10.22034/analysis.2023.701516
- Goldust Jouybari, Rajab, Criminal Procedure, 17th Edition, (Tehran: Jangal Javdaneh, 2022). [In Persia]
- Hadadi, Maryam and Maghsoudpour, Rasoul and Hosseini-Pouya, Seyed Mohsen, “Foundations and Conditions of Invoking Res Judicata: A Comparative Study in Common Law, Arab Countries, and Iran”, Journal of Comparative Legal Studies of Iran and International Law, Spring, No. 51, (2021). [In Persia] DOI: 10.30495/alr.2021.684628
- HajMohammadi, Asghar and Eftekhar Jahromi, Goodarz and Joneidi, L’aya and Shahla, Mehdi, “Impartiality of the Judge and Its Deriving Rules”, Journal of Private and Criminal Law Studies, Spring, No. 35, (2018). [In Persia]
- Heydari, Alimorad, General Criminal Law (A Juridical-Legal Study of the Reactions against Crime), 1st Edition, (Tehran: Samt, 2015). [In Persia]
- Katouzian, Nasser, “Characteristics of Res Judicata in Criminal Matters; A Critique of an Assistant Prosecutor’s Decision”, Journal of Private Law Studies, Farvardin, Vol. 38, No. 1, (2008). [In Persia]
- Katouzian, Nasser, Res Judicata in Civil Lawsuits, 12th Edition, (Tehran: Mizan, 2022). [In Persia]
- Khaleghi, Ali and Ahmadi, Mohammad Aref, “The Principle of ne bis in idem in Afghan Legal System, International Instruments and Hanafi Jurisprudence”, Criminal Law and Criminology Studies, Spring & Summer, 3rd Year, No. 1 (Consecutive No. 6), (2016). [In Persia]
- Khaleghi, Ali, “Content and Status of the Rule of Double Jeopardy in International and Iranian Criminal Law”, Book of Criminal Sciences (Collected Articles in Honor of Dr. Mohammad Ashouri), 4th Edition, (Tehran: Mizan, 2011). [In Persia]
- Khaleghi, Ali, Criminal Procedure, Vol. 1, 47th Edition, (Tehran: Shahre-Danesh Legal Research Institute, 2023). [In Persia]
- Khazani, Manouchehr, “Res Judicata in Criminal Cases”, Legal Research Journal, Nos. 11 and 12, (1993 & 1992). [In Persia]
- Khodabakhshi, Abdollah, Fundamental Distinction between Civil Law and Criminal Law, 3rd Edition, (Tehran: Shahre-Danesh, 2014). [In Persia]
- Kooshki, Gholamhassan, “The Termination of the Prosecution Decision in Terms of the validity of the Closed Case; Critique of the Final Decision No. 9709970245700529 Branch 5 of the District 2 the Prosecutor’s Office of Tehran”, Judiciary Quarterly, Winter, No. 100, (2019). [In Persia]
- Kousha, Jafar and Kazemi, Samiollah, “Res Judicata of Investigatory and Adjudicative Authorities in Criminal Matters”, Iranian Political Sociology Quarterly, Winter, No. 4, (2020). [In Persia] DOI: 10.30510/psi.2023.416900.4375
- Mirkamali, Alireza and Saleh-Ahmadi, Sahar, Islamic Penal Code in Current Legal Order, Vol. 1, 4th Edition, (Tehran: Gallos, 2021). [In Persia]
- MirMohammadSadeghi, Hossein, “The validity of the Res Judicata in the Statute of the International Criminal Court”, Legal Research, Esfand, Vol. 6, No. 38, (2003). [In Persia]
- Mosadegh, Mohammad, Criminal Procedure Based on the Latest Amendments of the 2015 Law, 1st Edition, (Tehran: Jangal (Javdaneh), 2017). [In Persia]
- Naseri, Parviz and Masti, Mehran, “Establishment and Invocation Conditions of Res Judicata in Criminal Cases”, Legal Excellence Quarterly, Autumn, No. 1, (2018). [In Persia]
- Pradel, Jean and Korstens, Geert and Vermeulen, Gert, Criminal Law of the European Council, Translated by Mohammad Ashouri, 1st Edition, (Tehran: Khorsandi, 2013). [In Persia]
- Rahmdel, Mansour, “Res Judicata”, Judicial Practice (Criminal Law) Biannual, Spring & Summer, No. 1, (2016). [In Persia]
- Shahcheragh, Hamid, Networking of the Criminal Procedure Code (Adopted in 2013 with Later Amendments), 4th Edition, (Mashhad: Sarv-e Talayi, 2023). [In Persia]
- Shams, Abdollah, Civil Procedure; Fundamental Course, Vol. 2, 39th Edition, (Tehran: Derak, 2018). [In Persia]
- Shams, Abdollah, Civil Procedure; Fundamental Course, Vol. 3, 40th Edition, (Tehran: Derak, 2019). [In Persia]
- Sheikh al-Eslami, Abbas, Multiple Offences: Theories and Precedents, 1st Edition, (Tehran: Mizan, 2016). [In Persia]
- Tahmasbi, Javad, Criminal Procedure, Vol. 1, 1st Edition, (Tehran: Mizan, 2017). [In Persia]
- Tavajjohi, Abdolali and Ghorbani Qalajloo, Mahdi, “Prohibition of Double Punishment: Views, Foundations, and Arguments of Proponents and Opponents along with a Comparative Study of the Jurisprudential Views of Authorities in Islamic Jurisprudence”, Journal of Islamic Law Research, Spring & Summer, No. 29, (2009). [In Persia]
- Tavajjohi, Abdolali and Ghorbani Qalajloo, Mahdi, “Prohibition of Re-trial and Punishment in Iranian Criminal Law and Its Conflict with International Documents”, International Law Journal, Autumn & Winter, No. 45, (2011). [In Persia]
- Zera’at, Abbas, Criminal Procedure, Vol. 1, 1st Edition, (Tehran: Mizan, 2014). [In Persia]
)