نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی
2 کارشناس ارشد حقوق جزا و جرم شناسی دانشگاه مفید
چکیده
دیوان کیفری بینالمللی، با صلاحیت رسـیدگی بـه خطیرتـرین جنایـتهـای مـورد اهتمـام
جامعهی بینالمللی و برای پایان بخشیدن به بی کیفر مانی مرتکبان این جنایتها، تأسـیس شـده
است. مقررات دیوان حمایتهای حقوقی گونـاگونی را بـرای بـزهدیـدگان در نظـر گرفتـهانـد.
اساسنامهی رم، آیین دادرسی و ادله، آییننامههای دیوان، آییننامههای کارکنان و موافقتنامـه
مربوط به مزایا و مصـونیتهـای دیـوان، اسـنادی هسـتند کـه حقـوق بـزهدیـدگان را در فراینـد
دادرسی مشخص میکننـد. حقـوقی نظیـر مشـارکت در دادرسـیهـا، بهـرهمنـدی از معاضـدت
نمایندگان قانونی، آگاهی از نظام عدالت کیفری و امنیت، در قلمرو حمایتهـای حقـوقی قـرار
دارند. این پژوهش- در پرتو مقررات دیوان و با درنظر گرفتن رویهی قضایی موجود- به تبیـین
و بررسی حقوق بزهدیدگان در مراحل دادرسی دیوان کیفری بینالمللی میپردازد
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
ICC Legal Protections of Victims
نویسندگان [English]
- Behzad Rzavifard 1
- Marzyeh Dirbaz 2
چکیده [English]
The International Criminal Court (ICC), having the jurisdiction over the
most serious crimes of concern to the international community, is established
to end the impunity for the perpetrators of these crimes. ICC provisions have
taken different supports for victims into account. The Rome Statute, the rules
of procedure and evidence, the regulations of the court, the staff regulations
&the agreement on the privileges and the immunities of the international
criminal court are the documents that make clear the rights of victims in the
justice process. Rights such as participation in proceedings, benefit from
legal representatives’ assistance, notification of criminal justice system, and
security are considered as legal protections. Victims’ rights, in ICC
proceedings, will be explained& examined– in the light of ICC provisions
and with regard to available judicial procedure- in this study.
مقدمه
دیوان کیفری بینالمللی، جایگاه رفیعی را بـرای"بـزهدیـده"در فرآینـد عـدالت کیفـری
بینالمللی به ارمغان آورده است. خیـل عظـیم بـزهدیـدگان جنایـتهـای مشـمول صـلاحیت
دیوان- نسلزدایی، جنایـتهـای علیـه بشـریت، جنایـتهـای جنگـی و تجـاوز-، خواسـتار
تضمین حقوق خویش از رهگذر ایفای نقشـی فعـال در فرآینـد دادرسـی هسـتند. دادرسـی
کیفری یکی از اساسیترین جنبههای حقوق بشـر اسـت و حمایـتهـای حقـوقی در قـوانین
آیین دادرسی کیفری مورد شناسایی قرار میگیرند. حمایتهای حقـوقی، سـاز و کارهـایی
هستند که برای احقاق حقوق بزهدیدگان در سراسر فرآیند جنایی لحاظ میشوند.
دیوان کیفری بینالمللی که بر مبنای اساسنامهی رم ایجاد شـده اسـت، دارای سـندهـای
متعددی است. مادهی " 7آیین نامههای دیوان" مقرر میدارد: »1ـ یـک روزنامـهی رسـمی
برای دیوان ایجاد شده و حاوی متنهای زیر و اصلاحات مربوط به آنها خواهد بـود: الـف(
اساسنامه؛ ب( آیین دادرسی و ادله؛ ج( عناصر جنایتها؛ د( آیین نامههای دیوان؛ هـ( آیـین
نامههای دادسرا؛و( آیین نامههای دفتر ثبت و بایگـانی؛ ز( قـانون رفتـار حرفـهای وکـلا؛ ح(
قانون اخلاق قضایی؛ ط( آیین نامـههـای کارکنـان؛ ی( آیـین نامـههـا و قواعـد مـالی؛ ک(
موافقت نامهی مربوط به مزایا و مصـونیتهـای دیـوان؛ ل( موافقـت نامـهی همکـاری میـان
دیوان و ملل متحد؛ م( موافقتنامهی مربوط بـه مقَـر بـا دولـت میزبـان1 F2؛ ن( هرگونـه مـورد
دیگری که هیأت رئیسه ضمن مشورت با دادستان و یا رئیس دفتر ثبت و بایگانی مقرر کند.
2ـ روزنامهی رسمی، تاریخ لازم الاجرا شدن هر متن یا اصلاحیهی مربوطه را معلوم خواهـد
کـرد.« )محمـد نسـل، ،1385ص .(276از ایـن رو، تمـام اسـناد یادشـده و همچنـین"آیـین
کــارگزاران دیــوان"2 F3توســط روزنامــهی رســمی منتشــر شــدهانــد )-http://www.icc
.(cpi.int/Menus/ICC/Legal+Texts+and+Tools
1.The Rome Statute; The Rules of Procedure and Evidence; The Elements of Crimes; The
Regulations of The Court; The Regulations of The Office of The Prosecutor; The Regulations
of The Registry; The Code of Professional Conduct For Counsel;The Code of Judicial Ethics;
The Staff Regulations;The Financial Regulations and Rules; The Agreement on The
Privileges and Immunities of The International Criminal Court; The Agreement Between The
International Criminal Court and The United Nations; The Headquarters Agreement With The
Host States.
2. Staff rules of the International Criminal Court
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
حمایتهای حقوقی دیوان کیفری بینالمللی از بزهدیدگان 69
از میــان ایــن اســناد، اساســنامهی رم، آیــین دادرســی و ادلــه، آیــیننامــههــای دیــوان،
آییننامههای کارکنان و موافقـتنامـهی مربـوط بـه مزایـا و مصـونیتهـای دیـوان، حقـوق
بزهدیدگان را در فرایند دادرسی مشخص میکنند. از اینرو، پژوهش حاضـر بـا تمرکـز بـر
پـنج سـند یادشـده، حقـوق بــزهدیــده در مراحـل دادرسـی دیـوان را در چهـار مبحـث بـا
عناوین"حق مشارکت در دادرسی"، "حق بهرهمندی از معاضدت نمایندهی قانونی"، "حـق
آگاهی از سیستم عدالت کیفری" و "حق امنیت " تبیین میکند. رویهی قضایی دیـوان نیـز،
به فراخور مباحث مورد اشاره قرار میگیرد.
گفتار اول. حق مشارکت در دادرسی
همهی بزهدیدگان نمیتوانند از مشارکت فعال در هرگونه فرآیندی بهرهمنـد شـوند، امـا
امکان چنین مشارکتی باید فراهم شود. شرکت بزهدیده در دادرسی، در نظـامهـای حقـوقی
مختلف به شیوههای متفـاوتی تـأمین مـیشـود. در بسـیاری از کشـورها دادسـتان نماینـدهی
دیدگاههای بزهدیده انگاشته میشود، و در برخی کشورها فرمهای" اظهـارات بـزهدیـده در
مورد آثار جرم بر خود" 1 F4استفاده میشود. کشورهای درگیر در طرح اساسنامهی رم، سـعی
داشتند تا با تأکید بر شایستگیهای نظامهای حقوقی خـود، اصـول حقـوقی خـود را حـاکم
کنند، اما با گذشت زمان دریافتند که قواعد و مقررات داخلی به خودی خود قابـل اسـتفاده
در محاکم بـینالمللـی نیسـتند. بـدین سـان، اعمـال تلفیقـی از قواعـد و رویـههـای ناشـی از
نظامهای مختلف حقوقی یا ایجاد قواعد جدیدی، ضروری به نظر رسید.
آیین دادرسی و ادلهی محاکم یوگسلاوی و رواندا، هیچ نوع امکان دخالت بزهدیدگان
در نقشی غیر از"شاهد"را پیشبینی نمیکنند. این امر از سوی قربانیان و به ویژه سازمانهای
حامی بازماندگان و خویشاوندان قربانیان جنایت نسـلزدایـی روانـدا، بـهعنـوان یـک خـلاء
قانونی جدی احساس شده است )والین، ،1385ص .(40بزهدیدگانی که از سوی محاکم بـه
Victim impact statements .1برای نخستین بار در سال 1997در انگلستان بهکار گرفته شد. این طرح تلاشی
است بهمنظور مشارکت بزه دیدگان در دادرسی که بزه دیدگان تمامی جرایم را به توصیف تأثیرات بزه دیدگی
تشویق میکند. بدین ترتیب، بزه دیده میتواند گزارش کاملی از آثار جرم روی داده را تنظیم کرده و به دادگاه ارایه
کند. برای اطلاعات بیشتر ن.ک. به:
Sandra Walklate, Understanding Criminology: Current Theoretical Debates,
(England, Buckingham, Philadelphia, Open University Press, 2003), p. 132.
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
70فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان1392
عنوان شاهد فراخوانده نمیشدند، هیچ حق یا امکانی برای حضـور نـزد دیـوان نمـییافتنـد.
حضور بزهدیدگان به عنوان شاهد نیز به معنای امکان ارایهی دیدگاهها و دغدغـههـای آنـان
نبود. در حقیقت، ادای شهادت محدود به موضوعاتی میشـود کـه احضـار کننـدهی شـاهد
مایل به طرح آنهاست. به همین دلیل میباشد کـه بـزهدیـدگان - افـزون بـر اینکـه احسـاس
میکنند از سوی عدالت کیفری فراموش شدهاند- معتقدند از جانب دادگاه به عنوان ابزاری
مورد استفاده قرار مـیگیرنـد، زیـرا حتـی بـه هنگـام یـافتن فرصـتی بـرای سـخنگفـتن نیـز
نمیتوانند از آنچه که مایل به بیان آن هستند حرف بزنند، بلکه تنها میبایسـت بـه سـئوالات
.(William, 2004, P. 107) پاسخ دهند
در نهایت، دیوان کیفری بینالمللـی بـا پشـتیبانی سـازمانهـای حمایـت از حقـوق بشـرو
حمایـت از قربانیـان و همچنـین متـأثر از دکتـرین"مـدعی خصوصـی"Mekjiant & )1 F5
،(Varughese, 2005, P.17گامی جسورانه در مسیر شناسایی حقوق بزهدیدگان برداشـت.
هرچند امکان شرکت قربانیان در دادرسی، حق طرح دعوی در دادگاه به شـمار نمـیآیـد و
نمیتوان از شکل گیری مدعی خصوصی صحبت کرد، اما این امر نسبت به سیستم کامن لو
که آیین دادرسی محاکم ویژهی یوگسلاوی و روانـدا را سـاماندهی مـیکنـد، یـک تحـول
واقعی محسوب میشود.
یکی از مهمترین حقوق اعطا شده به بزهدیدگان حق مشارکت در دادرسیهـای مربـوط
به وضعیت 6ها 2 Fو پرونده 7های 3 Fمطرح نزد دیـوان 8اسـت. لـوک والـین 1 Fدر نخسـتین اظهـارات
.1دعوای خصوصی ) (Action Civileدر حقوق فرانسه، همان اتخاذ تصمیم دادگاه کیفری در زمینهی جبران ضرر
و زیان وارد بر بزه دیده است. بر همین اساس، بسیاری از نظامهای حقوق مدنی، حق بزه دیده را برای پیوستن به
رسیدگیهای کیفری به منزلهی مدعی خصوصی ) ( Partie Civileبه رسمیت میشناسند. این امر، به دلایلی مانند
اصل صرفه جویی در آیین دادرسی و آسان کردن بررسی ادعای مدنی، توجیه شده است.
.2تاتاریخ 22سپتامبر ،2011هفت وضعیت) (Situationبه دیوان ارجاع شده است:دارفور سودان؛ کنگو؛ اوگاندا؛
افریقای مرکزی؛ کنیا، لیبی و ساحل عاج. برای اطلاعات بیشتر، بنگرید به:-http://www.icc
. Situations+and+cases/Situationscpi.int/Menus/ICC/
.3تاتاریخ 22سپتامبر ،2011دوازدهپرونده ) (Caseنزد دیوان مطرح شده است که به تفکیک وضعیتها عبارتند از:
چهار پرونده در وضعیت جمهوری دموکراتیک کنگو: پروندهی دادستان در برابر Thomas Lubanga Dyilo
Mathieu Ngudjolo وGermain Katanga (، پروندهی دادستان در برابرICC-01/04-01/06)
( وICC-01/04-02/06) Bosco Ntaganda،( پروندهی دادستان دربرابرICC-01/04-01/07)Chui
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
حمایتهای حقوقی دیوان کیفری بینالمللی از بزهدیدگان 71
خویش در برابر دیوان در جلسهی 9تأیید اتهامات تومـاس لوبانگـا 2 Fخاطرنشـان کـرد؛ امـروز
برای نخستین بـار در تـاریخ عـدالت کیفـری بـینالمللـی بـزهدیـدگان مـیتواننـد نظـرات و
دلنگرانیهای خویش را از طریق وکلای خود ابراز نمایند، امروز آنهـا مـیتواننـد از خـود
.(Will, 2007, P. 101)بگویند
پیش از هر چیز، باید دانست مشارکت از منظر مقررات دیوان به چه معناست.
الف. تعریف مشارکت
اساسنامهی رم تعریفی از"مشارکت" 3 F10ارائه نکـرد و بـه همـین دلیـل، ابهامـاتی در مـورد
گســترهی مفهــوم ایــن واژه و حقــوق ناشــی از آن، مطــرح شــد. مقــررات دیــوان از دو
واژهی"مشارکت کننده"4 F11و "طرف"5 F12برای "بزهدیده" استفاده کردهاند. اگر قربانی یکـی از
پروندهی دادستان در برابر (ICC-01/04-01/10) Callixte Mbarushimana؛ یک پرونده در وضعیت
جمهوری آفریقای مرکزی: پروندهی دادستان در برابر ICC-01/05 -) Jean-Pierre Bemba Gombo