نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار حقوق کیفری و جرم‌شناسی، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده‌‌ی الهیات، حقوق و معارف اسلامی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران

چکیده

برابر یک انگاره‌‌ی رایج و شناخته‌شده‌‌ی فقهی، مجازات‌ها در اسلام، از یک نظام دوگانه پیروی می‌کنند. بر این پایه، جدای از جنایات، کیفرها ناگزیر یا حد هستند یا تعزیر. البته این انگاره‌‌ی رایج، ماهیتاً نامنصوص و تخریجی است و منجر به شکل‌گیری انگاره‌های نامنصوص دیگری نیز شده است. از جمله اینکه، به دلیل «دون‌الحد» بودن کیفرهای تعزیری، مجازات‌های سلب حیات و قطع عضو، در هر حالی حدی هستند، حتی اگر در روایات به آن‌ها حد اطلاق نشده باشد. این امر به نوبه‌‌ی خود، شناخت ماهیت برخی از مجازات‌ها را دشوار ساخته است. چالش‌های بی‌پایان، در شناخت ماهیت کیفرهایی با عنوان «تعزیرات منصوص» از این جمله است. همچنین، ظاهراً شکل‌گیری عنوان مجرمانه‌‌ی مستقل ‌«افسادفی‌الارض» نیز ریشه به محظورات ناشی از انگاره‌‌ی «دوگانگی کیفر» می‌برد. ملاحظه‌‌ی کاربرد حد و تعزیر در قرآن کریم و روایات، نشان می‌دهد که می‌توان با عنایت به کاربردشناسی حد و تعزیر، و مبتنی بر اجتهاد و استنباط روشمند، در مقابل انگاره‌‌ی «دوگانگی کیفر در اسلام»، ایده‌‌ی «چندگانگی کیفر در اسلام» را مطرح نمود و بدین ‌وسیله از سیاهه‌‌ی مشکلات و محظورات نظام کیفری اسلام کاست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A Critical Revisiting the Concept of "Dichotomy of Punishment" in the Islamic Penal System in Light of the Application of Hadd and Tazir

نویسنده [English]

  • حسین khodayar

Assistant Professor of Criminal Law and Criminology, Department of Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Faculty of Theology, Law and Islamic Studies, University of Sistan and Baluchestan, Zahedan, Iran

چکیده [English]

According to common jurisprudence punishments are based on a dichotomous system, they are either hadd or tazir. This dichotomy of punishment is not based on text even though there is no text about this. Rather, this is due to a kind of trap that jurists have obtained from the collection of texts in the field of punishment. The dichotomy of the penal system has caused all the punishments mentioned in the hadiths to be added to the list of hudud or punishments based on common assumptions, regardless of whether or not they have been assigned limits or punishments. In this way, in many cases, the limit of punishment is determined without any textual evidence, only with common jurisprudential concepts and considering the characteristics of that punishment. This, in turn, has been the source of many disputes about the nature of punishments; however, naturally, the ideas of jurists about the characteristics of punishments are not the same in all cases. The emergence of punishments with the title of "prescriptive punishments", which, by assumption, have similarities to the limits and punishments, is a testimony to the differences caused by the differences in the presuppositions of the jurists about the types, nature and characteristics of punishments. On the other hand, the inclusion of ambiguous punishments, which are not defined in the texts, to the list of rules and punishments, has led the jurists to a dead end in some cases. Considering the punishments of deprivation of life, life imprisonment, amputation, shaving of the head and even fines as a hadd, without the fact that there is a limit to them in the hadiths, has in some cases made it difficult for the jurists to understand the nature of the causes of these punishments. This exclusionary and inferential idea, that in particular, the death punishments o, life imprisonment, and amputation of limbs are hududd in nature and are not used as punishment in any case, has caused contradictions in some cases. For example, in the hadiths, the punishment for the crime of apostasy is death although there is no hadd for this crime. The majority of jurists, based on the aforementioned premise, consider this punishment to be a had. In the meantime, a famous jurist such as Mohaghegh Hali clearly places the crime of apostasy among the crimes subject to tazir. Then this contradiction comes to surface, is it possible that a deterministic punishment such as death is taziri? Considering the use of hadd and tazir in the Holy Qur'an and hadiths, it shows that by taking into account the usage of hadd and tazir, and based on ijtihad and methodical inference, in contrast to the idea of "dichotomous punishment in Islam", the idea of "multiplicity of punishment in Islam" can be proposed, and thus, it is removed from the list of problems and prohibitions of the Islamic penal system.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Punishment
  • Hadd
  • Tazir
  • Islamic penal system
  • Dichotomy of punishment
پاکتچی، احمد. ) 1392 (. دائرهالمعارف بزرگ اسلامی)مدخل حدود و تعزیرات(، جلد 20 ،
چاپ اول، بیجا،مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی.
ترابی شهرضایی، اکبر. ) 1390 (. آیین کیفری اسلام )تقریرات درس خارج فقه حدود آیتالله
محمد فاضل موحدى لنکرانى(، جلد 1 تا 3، چاپ اول، قم، مرکز فقهی
ائمهاطهارعلیهمالسلام.
نشریهی فقه اهل بیت، سال ،» انواع تعزیر و ضوابط آن « ،) حائری، سید کاظم، )بیتا 13 ،
شمارهی 51 .
حسینی، سید محمد. )بهار 1388 دوگونه کیفر در مقابل دو دسته بزه )بازتعریف حدود و « ،)
فصلنامهی حقوق، دورهی ،» تعزیرات( از دیدگاه فلسفهی کیفری 39 ، شمارهی 1 .
خادمی کوشا، محمدعلی. ) 1396 تبدیلناپذیری حدود )مجازاتهای بدنی معیّن( در « .)
فصلنامهی کاوشی نو در فقه، سال بیست و چهارم، شمارهی دوم. ،» اسلام
خدایار، حسین و نوبهار، رحیم. ) 1397 بازخوانی تحلیلی - انتقادی مفهوم اقامهی حد و « .)
پژوهش حقوق کیفری، سال هفتم، شمارهی بیست و پنجم. ،» تعطیل حد
رهایی، سعید. ) 1392 (. حقوق و دادرسی کیفری در آیینهی فقه )مطابق با نظرات و فتاوی
سید عبدالکریم موسوی اردبیلی(، جلد 1 ، چاپ اول ، قم، انتشارات رادنگار.
سجادی نژاد، سید احمد. ) 1383 (. قواعد فقه جزایی)قاعده درء(، چاپ اول، مشهد، انتشارات
دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
سلیمانی، حسین. ) 1384 (. عدالت کیفری در آیین یهود، چاپ اول، قم، مرکز مطالعات و
تحقیقات ادیان و مذاهب.
طباطبایی، سید محمدحسین. ) 1374 (. تفسیر المیزان، مترجم: سیدمحمدباقر موسوی همدانی،
جلد 9 و 20 ، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
74 | فصلنامه علمیِ پژوهش حقوق کیفری | دوره دوازدهم | شماره 45 | زمستان 1402
علیاننژادی، ابوالقاسم. ) 1383 (. تعزیر و گسترهی آن )تقریرات درس خارج فقه آیت الله
مکارم شیرازی(، چاپ اول، قم، مدرسه الامام علی بن ابیطالب علیهالسلام.
قرشی، سید علیاکبر. ) 1412 هق(. قاموس قرآن، جلد 2، چاپ ششم، تهران،
دارالکتبالاسلامیه.
محقق داماد، سید مصطفی. ) 1384 (. قواعد فقه، جلد 4، چاپ پنجم، تهران، مرکز نشر علوم
اسلامی.
معتمدی، محمد. ) 1397 (. سیره عقلا و عرف در اجتهاد )تقریر و تحلیلی از آراء فقیه عالیقدر
حضرت آیتالله العظمی منتظری(، چاپ اول، تهران، انتشارات سرایی.
نوبهار، رحیم. ) 1393 فصلنامهی ،» جستاری در دلایل نقلی تقسیمبندی حد- تعزیر « .)
تحقیقات حقوقی، شمارهی 67 .
نوبهار، رحیم. ) 1389 (. اهداف مجازاتها در جرایم جنسی- چشماندازی اسلامی، چاپ
اول، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
ب. عربی
ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد.)بیتا(. النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، جلد 1 و 3 و 4 ،
چاپ اول، قم، مؤسسهی مطبوعاتی اسماعیلیان.
ابن ادریس حلی، محمد بن منصور بن احمد.) 1410 ه ق(. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی،
جلد 2 و 3 ، چاپ دوم، دفتر انتشارات اسلامی.
ابن براج طرابلسی، قاضی عبدالعزیز. ) 1406 ه ق(. ا لمهذب، جلد 2، چاپ اول، قم، دفتر
انتشارات اسلامی.
ابن منظور، محمد بن مکرم. ) 1414 ه ق(. لسان العرب، جلد 3،چاپ سوم، بیروت، دارالفکر
للطباعه و النشر و التوزیع، دار صادر.
ابنزهره، حمزه بن علی حسینی حلبی. ) 1417 ه ق(. غنیهالنزوع الی علمی الاصول و الفروع،
چاپ اول، قم، مؤسسهی امام صادق.
| در نظام کیفری اسلام... ؛ خدایار | 75 » دوگانگی کیفر « بازخوانی انتقادی انگارهی
ابوالحسین، احمد بن فارس بن زکریا. ) 1404 ه ق(. معجم مقائیس اللغه، جلد 2 و 4، چاپ
اول، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزهی علمیهی قم.
ابوالصلاح، تقیالدینبننجمالدینحلبی. ) 1403 ه ق(. الکافی فی الفقه، چاپ اول، اصفهان،
کتابخانهی عمومی امام امیرالمومنین.
ابوجعفر طوسی، محمد بن حسن. ) 1387 ه ق(. المبسوط فی فقه الامامیه، جلد 8، چاپ سوم،
تهران، المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه.
ابوجعفر طوسی، محمد بن حسن. ) 1400 ه ق(. النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، چاپ دوم،
بیروت، دارالکتابالعربی.
ابوجعفر طوسی، محمد بن حسن. ) 1407 هق(. الخلاف، جلد 5 ، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات
اسلامی.
ازهری، محمد بن احمد. ) 1421 هق(. تهذیب اللغه، جلد 2 و 9، چاپ اول، بیروت، دار احیاء
التراث العربی .
بغدادی، محمد بن محمد بن نعمان عکبری. ) 1413 هق(. المقنعه، چاپ اول، قم، کنگرهی
جهانی هزاره شیخ مفید.
تبریزی، جواد. ) 1429 ه ق(. تنقیحمبانیالاحکام، جلد 2)الحدود و التعزیرات(، چاپ اول،
قم، دارالصدیقهالشهیده.
جوهری، اسماعیل بن حماد. ) 1410 ه ق(. الصحاح- تاجاللغه و صحاح العربیه، جلد 2 و 5 ،
چاپ اول، بیروت، دارالعلم للملایین.
حرّ عاملی، محمد بن حسن. ) 1409 ه ق(. تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة،
جلد 5 ، چاپ اول، قم، مؤسسهی آلالبیت علیهمالسلام.
حسینی زبیدی واسطی، سید محمد مرتضی. ) 1414 ه ق(. تاجالعروس من جواهرالقاموس،
جلد 7 ، چاپ اول، بیروت، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
حلی، یحیی بن سعید. ) 1405 ه ق(. الجامع للشرایع، چاپ اول، قم، مؤسسهی سیدالشهداء
العلمیه.
76 | فصلنامه علمیِ پژوهش حقوق کیفری | دوره دوازدهم | شماره 45 | زمستان 1402
خوانساری، سید احمد بن یوسف.) 1405 ه ق(. جامعالمدارک فی شرح مختصرالنافع، جلد 7 ،
چاپ دوم، قم، مؤسسهی اسماعیلیان .
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. ) 1412 ه ق(. مفردات الفاظ القرآن، چاپ اول، لبنان ،
سوری، دارالعلم، الدارالشامیه.
سیوری حلی، مقداد بن عبدالله.) 1404 ه ق(. التنقیحالرائع لمختصرالشرائع، جلد 4، چاپ اول،
قم، کتابخانهی آیتالله مرعشی نجفی.
الصاحب بن عباد، اسماعیل. ) 1414 ه ق(. المحیط فی اللغه، جلد 1، چاپ اول، بیروت،
عالمالکتاب.
صافی گلپایگانی، لطفالله. ) 1431 ه ق(. الرسائل الخمس من فقه الامامیه)الرساله الاولی:
فیالتعزیر انواعه و ملحقاته(، چاپ اول، قم، مؤسسهی النشر الاسلامی .
صدوق قمی، محمد بن علی بن حسین بن بابویه. ) 1415 ه ق(. المقنع، چاپ اول، قم،
مؤسسهی امام هادی علیهالسلام .
طباطبایى بروجردى، سید حسین. ) 1429 ه ق(. جامع أحادیث الشیعة، مترجمان: احمد
اسماعیل تبار و سید احمدرضا حسینی و مهدی حسینیان قمی، جلد 23 و 30 ، چاپ
اول، تهران، ایران، انتشارات فرهنگ سبز.
طباطبایی حائری، سید علی بن محمد. ) 1418 ه ق(. ریاضالمسائل فی تحقیقالاحکام
بالدلائل، جلد 15 ، چاپ اول، قم، مؤسسهی آلالبیت.
طریحی، فخرالدین. ) 1416 ه ق(، مجمع البحرین، جلد 3 ، چاپ سوم، تهران، کتابفروش
مرتضوی .
طوسی، محمد بن علی بن حمزه. ) 1408 ه ق(. الوسیله الی نیل الفضیله، چاپ اول، قم،
کتابخانهی آیتالله مرعشی نجفی.
عاملی جُبَعی، زینالدین بن علی بن احمد شهید ثانی. ) 1413 ه ق(. مسالکالافهام الی تنقیح
شرائعالاسلام، جلد 14 ، چاپ اول، قم، مؤسسهی المعارف الاسلامیه.
عاملی جبعی، زینالدین بن علی شهید ثانی. ) 1410 ه ق(، الروضه البهیه فی شرحا للمعه
الدمشقیه، جلد 9 ، چاپ اول، قم، کتابفروشی داوری.
| در نظام کیفری اسلام... ؛ خدایار | 77 » دوگانگی کیفر « بازخوانی انتقادی انگارهی
عاملی، محمد بن مکی شهید اول. ) 1410 ه ق(. اللمعه الدمشقیه فی فقه الامامیه، چاپ اول،
بیروت، دارالتراث، الدار الاسلامیه.
علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی. ) 1413 ه ق(. مختلف الشیعه فی احکام
الشریعه، جلد 9 ، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
فاضل موحدى لنکرانى، محمد. ) 1422 ه ق(، تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیلة -
الحدود، چاپ اول، قم، ایران، مرکز فقهى ائمهی اطهار علیهم السلام.
فاضل هندی، محمد بن حسن اصفهانی. ) 1416 ه ق(. کشفاللثاموالابهامعنقواعدالاحکام،
جلد 10 ، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
فراهیدی، خلیل بن احمد.) 1410 ه ق(. کتاب العین، جلد 1 ، چاپ دوم، قم، نشر هجرت.
قطبالدین، سعید بن عبدالله راوندی.) 1405 ه ق(. فقهالقرآن، جلد 2 ، چاپ دوم، قم، کتابخانه
آیتالله مرعشی نجفی.
محقق حلی، نجم الدین جعفر بن الحسن. ) 1408 ه ق(. شرائعالاسلام فی مسائل الحلال و
الحرام، جلد 4 ، چاپ دوم، قم، مؤسسهی اسماعیلیان.
مصطفوی، حسن. ) 1402 ه ق(. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، جلد 2 و 8 ، چاپ اول،
تهران، مرکزالکتاب للترجمه و النشر.
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد. ) 1403 ه ق(. مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد
الاذهان، جلد 13 ، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
مکارم شیرازی، ناصر. ) 1434 ه ق(. انوارالفقاهه فی شرح تحریرالوسیله- کتاب الحدود،
جلد 1 تا 3 ، چاپ اول، تهران، مؤسسهی چاپ و نشر عروج.
منتظری نجفآبادی، حسینعلی.)بی تا(. کتابالحدود، چاپ اول، دارالفکر.
موسوى اردبیلى، سید عبد الکریم. ) 1427 ه ق(. فقه الحدود و التعزیرات، جلد 1 تا 4، چاپ
دوم، قم، ایران، مؤسسهی النشر لجامعة المفید رحمه الله.
موسوى اردبیلى، سید عبد الکریم. ) 1427 ه ق( فقه الحدود و التعزیرات، جلد 1، چاپ دوم،
مؤسسهی النشر لجامعه المفید رحمه الله.
78 | فصلنامه علمیِ پژوهش حقوق کیفری | دوره دوازدهم | شماره 45 | زمستان 1402
موسوى گلپایگانى، سید محمد رضا. ) 1412 ه ق(. الدر المنضود فی أحکام الحدود، مقرر:
عباس کریمی جهرمی، جلد 1 تا 3 ، چاپ اول، قم، ایران، دار القرآن الکریم.
موسوی خمینی، سید روحالله. )بیتا(. تحریر الوسیله، جلد 2 ، چاپ اول، قم، مؤسسهی
مطبوعات دارالعلم .
موسوی خویی، سید ابوالقاسم. ) 1428 ه ق(. مبانی تکمله المنهاج، جلد 41 موسوعه، چاپ
سوم، قم، مؤسسهی احیاء آثار الامام الخویی.
نجفی، محمدحسن. )بیتا(. جواهرالکلام فی شرح شرایعالاسلام، جلد 40 و 41 ، چاپ هفتم،
بیروت، دار احیاء التراث العربی .