نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فقه و مبانی حقوق دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران.

چکیده

در فقه جزا، «ممسک» به کسی گفته می‌شود که فردی را برای ارتکاب قتل توسط دیگری نگه می‌دارد، و «ناظر» دیده‌بان قاتل است. مشهور فقیهان امامیه، با استناد به روایات، برای ممسک مجازات حبس ابد و برای ناظر کوری از طریق شکافتن چشم را مقرر کرده ‌اند. اما در مورد ماهیت این مجازات‌ها، نظریات متفاوتی وجود دارد که عبارتند از: حدانگاری، تعزیرانگاری و قصاص‌انگاری. در قوانین ایران، عناوین مجرمانه‌‌ی امساک و نظارت به ‌طور مشخص تصریح نشده و در رویه‌‌های قضایی، معمولاً در چارچوب معاونت یا مشارکت در قتل بررسی می‌شوند. این پژوهش با رویکرد عدالت‌محور و استفاده از مقاصد شریعت و با روش توصیفی- تحلیلی، نظریه‌‌ی مشهور فقیهان را نقد کرده و به این نتیجه می‌رسد که تعزیرانگاری بیشترین تناسب را با اصول عدالت کیفری، از جمله تناسب جرم و مجازات و اصل تفرید کیفری دارد. تعزیرانگاری با گسترش اختیارات قاضی در تعیین مجازات‌های جایگزین، امکان استفاده از نهادهای ارفاقی و اجتناب از سخت‌گیری‌های مجازات‌های حدی را فراهم می‌کند. یافته‌ها نشان می‌دهند که رویه‌‌های قضایی فعلی در تعیین مجازات‌های جایگزین غیرمنصوص، رویه‌ای مشروع و دارای مبنای فقهی است که می‌تواند به تحقق عدالت کیفری کمک کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Punishment of the Perpetrator and Observer in Intentional Murder from the Perspective of Criminal Justice

نویسنده [English]

  • Hossein Farzaneh

Assistant Professor, Department of Jurisprudence and Legal Foundations, Razavi University of Islamic Sciences, Mashhad, Iran

چکیده [English]

This paper examines the legal and jurisprudential status of the Mumsik (the individual who restrains the victim) and the Nadhir (the observer) in cases of premeditated murder under Islamic criminal law. Although these individuals do not directly commit the act of murder, they play significant roles in either facilitating or witnessing the crime. Their potential criminal liability and corresponding punishment are analyzed within both Islamic jurisprudence and Iranian criminal law frameworks.
Introduction
The study explores the extent of culpability for individuals who, while not the principal perpetrators, are complicit in intentional murder. Specifically, it considers the roles of the Mumsik and Nadhir, examining how their involvement is interpreted in traditional Islamic law and how it is addressed in modern Iranian criminal legislation.
Legal Theories and Punishments
In Islamic jurisprudence, the Mumsik has traditionally been subject to life imprisonment, while the Nadhir may face the severe penalty of blinding. The paper evaluates these punishments through three key jurisprudential lenses: the doctrine of Hadd (fixed punishments that are divinely mandated and not subject to alteration), Ta'zir (discretionary punishments determined by the judge based on case-specific circumstances), and Qisas (retributive justice, where punishment mirrors the crime committed).
Islamic Jurisprudence and Iranian Law
The study engages with both Shiite and Sunni interpretations concerning the roles of Mumsik and Nadhir, offering a comparative view of how these figures are treated under Islamic law. In Iranian criminal law, although these specific roles are not explicitly codified, their actions are addressed under the broader doctrine of complicity. Iranian law adopts a more discretionary approach, allowing judges to tailor punishment according to individual circumstances. This flexibility is argued to be more in line with contemporary understandings of justice.
A Justice-Centered Critique
The paper challenges traditional juristic views that call for fixed and severe punishments for Mumsik and Nadhir. It argues that criminal justice must be grounded in principles such as proportionality and the individualization of punishment. Discretionary sentencing under Ta'zir is presented as more consistent with these principles, enabling a more equitable judicial process that considers the intent and level of involvement of each party.
The Principle of Proportionality and Human Rights
Proportionality remains a cornerstone of both Islamic legal theory and modern human rights discourse. The research underscores that the imposition of Hadd punishments—such as life imprisonment or corporal punishments like blinding—on secondary participants in a crime may violate contemporary standards of human dignity and could be considered inhumane. The paper advocates for a reinterpretation of these punitive measures in light of evolving legal and ethical norms.
Conclusion
The study concludes that the punishment for the Mumsik and Nadhir should fall under the category of Ta'zir, which allows for judicial discretion and ensures alignment with principles of proportionality, individual justice, and human rights. This approach supports a more humane and context-sensitive application of criminal law in cases of intentional murder involving secondary participants.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mumsik
  • Nadhir
  • Criminal Justice
  • Justice
  • Premeditated Murder
  •  

    • ابراهیم پور لیا‌لستا‌نی‌، حسین (1387ش). اهداف‌ و مبا‌نی‌ مجا‌زات‌ در دو رویکرد حقوق‌ جزا و آموزه‌ها‌ی دینی، قم‌، بوستان کتاب انتشا‌رات‌ دفتر تبلیغا‌ت‌ اسلامی‌ حوزه‌‌ی‌ علمیه‌ قم‌.
    • ابن ‌حیون، نعمان بن محمد (1385ق). دعائم الإسلام، قم، دار المعارف، مؤسسه‌‌ی آل البیت (ع) لإحیاء التراث،
    • ابن زهره، حمزه بن علی (1417ق). غنیة النزوع إلى علمی الأصول و الفروع،، قم، ایران، موسسه امام صادق ع.
    • ‫ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق). لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
    • ابن‌براج، عبدالعزیز بن نحریر (1406ق). المهذب، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی
    • اردبیلی، محمد علی (1382ش). حقوق جزای عمومی، تهران: میزان، پنجم.
    • بیگی، جمال، و امیر طاهر، یوسف (1395ش). «تناسب جرم و مجازات در سیاست جنایی ایران با رویکرد آموزههای توزیع کیفر»، حقوق ملل، 24، ش. 6، صفحه 225-48.
    • جزیری، عبدالرحمن (1419ق). الفقه علی المذاهب الأربعة، بیروت، دار الثقلین.
    • جوهری، اسماعیل بن حماد (1414ق). الصحاح-تاج اللغه و صحاح العربیه، بیروت، دار العلم للملایین.
    • حاجی ده آبادی، احمد (1399ش) قواعد فقه جزایی، پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
    • حسینی کاشانی، فاطمه مرضیه (1393ش) «آسیبشناسی تطبیق قاعده سیاق در تفسیر آیات قرآن»، حسنا، 21، ش. 6، صفحه 117-46.
    • حکیم، سید محمد سعید (1427ق).‌ مسائل معاصرة فی فقه القضاء،‌ عراق – نجف ، دارالهلال
    • حکمت‌نیا، محمود، قربان‌نیا، ناصر (1396ش). فلسفه حقوق، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    • حلبی، تقی بن نجم ابوصلاح (1403ق). الکافی فی الفقه، اصفهان، مکتبة الإمام أمیرالمؤمنین علی (علیه السلام) العامة.
    • خمینی، روح الله (بی‌‌تا)، تحریر الوسیله، قم، دار العلم.
    • خویی، ابوالقاسم (1422ق). مبانی تکمله المنهاج، قم، موسسة احیاء آثار الامام الخوئی.
    • دانش‌پژوه‌، مصطفی‌، قدرت الله خسروشاهی (1384ش). فلسفه حقوق، قم، موسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
    • ‫راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق). مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دار الشامیة، دار القلم.
    • راوندى، قطب الدین (1405ق). فقه القرآن، کتابخانه عمومی آیت الله مرعشی نجفی.
    • زبیدی، محمد بن محمد مرتضی (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار الفکر.
    • زحیلی، ‏وهبه بن مصطفى (1406ق). اصول الفقه الاسلامی، دمشق-سوریه، دارالفکر.
    • سبزواری نژاد، حجت (1396ش). «جایگاه اصل تناسب جرم و مجازات در حقوق کیفری ایران و انگلستان»، دیدگاه‌های حقوق قضایی، 77-78، ش. 22، صفحه 133-64.
    • سبزواری، سید عبد الاعلی (1413ق). مهذب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، موسسه المنار.‫
    • شهید اول، محمد بن مکی (1400ق). القواعد و الفوائد، قم، مکتبة المفید،.
    • شهید ثانی، زین الدین بن علی (1413ق). مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة.
    • صافی گلپایگانی، لطف‌‎الله (بی‌‌تا) التعزیر، أحکامه و حدوده، قم، دفتر معظم له.
    • صدوق، محمد بن علی بن بابویه (1404ق). من لا یحضره الفقیه، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی.
    • طباطبایی، علی بن محمد علی (1418ق). ریاض المسائل، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث.
    • طبسی، نجم الدین (1374ش). موارد السجن فی النصوص و الفتاوی، قم، بوستان کتاب.
    • طریحی، فخرالدین بن محمد (1416ق). مجمع البحرین، تهران، مکتبة المرتضویه.
    • طوسی، محمد بن حسن (1387ق). المبسوط فی اصول الفقه، قم، موسسه امام صادق علیه السلام.
    • طوسی، محمد بن حسن (1400ق). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دار الکتاب العربی.
    • طوسی، محمد حسن (1407ق). تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیة.
    • عاملی، محمد بن حسن (1412ق). تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، بیروت، مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث.
    • علیان، عیسی، فاکرمیبدی، محمد (1397ش). «تناسب جرم و مجازات براساس آیات قصاص»، مطالعات تفسیری، 36، ش. 9، صفحه 29-46. 1001.1.22287256.1397.9.36.2.2
    • علیشاهی قلعه‌جوقی، ابوالفضل و کریمی، اسحاق (1398ش) «مجازات معاونت به گونه «امساک» در فقه شیعه و حقوق کیفری ایران»، پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، 58، ش. 16، صفحه 146-71،
    • فراهیدی، خلیل بن احمد (1409ق). العین، قم، مؤسسة دار الهجرة.
    • فیض، علیرضا (1390ش). مقارنه و تطبیق در حقوق جزای عمومی اسلام، طبع و نشر.
    • فیومی، احمد بن محمد (1414ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم، مؤسسة دار الهجرة.
    • کاتوزیان، ناصر (1377ش). فلسفه حقوق، تهران، شرکت سهامی انتشار.
    • کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة.
    • گاستون استفانی، ژرژ لواسور، برنار بولک، (1383ش) حقوق جزای عمومی (جرم و مجرم)، مترجم : حسن دادبان، تهران ، دانشگاه علامه طباطبایی.
    • مجلسی، محمدتقی (1406ق). روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، علی پناه اشتهاردی، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور.
    • محقّق حلّی، جعفر بن حسن (1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، اسماعیلیان.
    • محقق داماد، مصطفی (1381ش). قواعد فقه (بخش قضایی)، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی.
    • مرعشی نجفی، سید شهاب الدین ( 1415ق). القصاص علی ضوء القرآن و السنة، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره).
    • مروتی، سهراب، و ناصری کریموند، امان الله (1391ش) «روش علامه طباطبایی در بررسی و نقد تفاسیر روایی با تکیه بر قاعده سیاق»، حدیث پژوهی، 8، ش. 4، صفحه 209-32.
    • مغنیه، محمدجواد (1379ش). فقه الإمام جعفر الصادق، قم، انصاریان.
    • مفید، محمد بن محمد نعمان (1413ق). المقنعة، قم، کنگره جهانی شیخ مفید.
    • منتظری، حسینعلی (1409ق). دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة.
    • موسوی اردبیلی، عبد الکریم، (1427ق). فقه الحدود و التعزیرات،قم، جامعة المفید. مؤسسة النشر.
    • محمدیان، علی و دیگران، (1399ش). تحلیل جرم امساک در فقه جزایی امامیه و حقوق موضوعه، فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، 8، ش 31، صفحه 124-105.
    • نجفی، محمد حسن (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
    • نوبهار، رحیم (1392ش) «جستاری در مبانی تقسیمبندی حد تعزیر در فقه کیفری اسلام»، تحقیقات حقوقی، 63، ش. 16، صفحه 213-54.
    • نوبهار، رحیم و دیگران (1397ش) ««تعزیرات منصوص» از احکام ابدی تا احکام قضایی و حکومتی»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، 18، ش. 10، صفحه 143-70. 22075/feqh.2017.11449.1128
    • نوری، میرزا حسین (1408ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت ع.