Document Type : Research Paper
Authors
Abstract
There are times when some of the heir qualities cause them to be
debarred from coming into their inheritance which are called
inheritance barriers. In spite of contradictions among the jurists of
Islamic faiths on the number of inheritance barriers, they all
universally agree upon homicide as one. However, they have discords
on the type of homicide and peculiar conditions. The aim here is to
precisely identify the inheritance barriers and relative reasoning in this
regard as well as surveying homicide as the only accepted barrier of
inheritance among Islamic faiths. The major consequences of this
research, then, are precise identification of inheritance barriers as well
as identify features of homicide as the barriers of inheritance in
addition to coming into this conclusion that a premeditated murder is
not always considered a barrier
Keywords
در اصل دوازده قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران آمده است "دین رسمی ایران اسلام و
مذهب جعفری اثنی عشری" است، و این اصل الیالابد غیر قابل تغییر است و مذاهب دیگر
اسلامی اعم از حنفی، شافعی، مالکی، حنبلی و زیدی دارای احترام کامل میباشند و پیروان این
مذاهب در انجام مراسم مذهبی ودر تعلیم و تربیت دینی و احوال شخصیه )ازدواج، طلاق، ارث
ووصیت( طبق فقه خودشان آزادند و دعاوی مربوط در دادگاهها رسمیت دارند....قانون مدنی
ایران با اینکه در موارد مختلفی از احوال شخصیه سخن به میان آورده است اما تعریفی از آن
ارائه نداده است و تنها اکتفا به ذکر برخی از مصادیق آن مثل نکاح و طلاق و اهلیت و ارث
نموده است "بطور کلی میتوان گفت احوال شخصیه عبارت از کلیه اموری است که ارتباط با
وضع و اهلیت اشخاص دارد و چون ارث هم در قسمت مربوط به قوانین اصلی با وضع و اهلیت
اشخاص مرتبط است بنابراین جزء احوال شخصیه محسوب میشود. موانع ارث بعنوان یکی از
مباحث مهم و اساسی احوال شخصیه بوده که اساتید حقوق مدنی به هنگام بحث از ارث،
باتوجه به ترتیب مباحث قانون مدنی به اختصاربه آن پرداخته و کمتر به بیان جزئیاتش اشاره
کرده اند . موانع ارث در قانون مدنی ایران شامل قتل و کفر و لعان و ولادت از زنا میباشد اما
نیم نگاهی به کتب فقها وحقوقدانان به وضوح اختلاف ایشان را در تعداد ونوع موانع ارث
مشخص می نماید.با این وجود قتل اجمالااز جمله موانعی است که مورد اتفاق تمامی مکاتب
و مذاهب اسلامی بوده ودر قانون مدنی ایران نیز به صراحت به آن اشاره شده است. در این
مقاله سعی شده تا ابتدا موانع ارث بیان شده ودر ادامه قتل به عنوان مانع حقیقی ارث مورد
کنکاش قرارگیرد.در ضمن بحث ، نظر فقهای مذاهب اسلامی ، حقوق مدنی ایران وبرخی اقلیت
های دینی نیز مورد بررسی قرارگرفته است. مطالب این مقاله شامل مقدمه، دوفصل ویک
نتیجه می باشد
.1موانع حقیقی ارث وتعداد آن
بر مبنای اجماع فقهای شیعه)صاحب جواهر،1266ق،ص (515وصراحت ماده 880قانون
مدنی،قتل در نظام حقوقی ایران از موانع ارث محسوب گردیده است. نکته قابل ذکر آنکه وفق
صراحت قانون موانع ارث صرفا به قتل ختم نمی گردد بلکه موارد دیگری همچون کفر، لعان و
زنا نیز از موانع ارث دانسته شده است. اما به نظر می رسد نتوان همگی اینها را مانع حقیقی
ارث دانست زیرا با مطالعه کتب فقها و حقوقدانان محرز می گردد اغلب ایشان نیز اعتقادی به
پذیرش جامع موارد مذکور در قانون مدنی به عنوان موانع ارث ندارند)جعفری
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
قتل مانع حقیقی موانع ارث/ 123
لنگرودی،1363ش،ص .(87به همین خاطر ازمیان موانع ارث صرفا کفر وقتل را از موانع حقیقی
ارث دانسته واز این دو نیز صرفا قتل را از موانع دائمی وماندگار بیان می نمایند )بندرچی
،،1372ص 7وشهید اول ، بی تا ،ص .(113زیرا در موانعی مثل لعان و زنا، حقیقتا رابطه
خویشاوندی وجود نداشته یا زایل می گردد بنابر این مقتضی ارث بردن وجود ندارد ولی در
مانعی مثل قتل، اساسا مقتضی برای ارث بردن موجود است ولی قتل مانع تاثیر مقتضی است
پس به مانع حقیقی تعبیر شده است در این فصل ، ضمن ارائه تعریف مانع ارث به بیان تعداد
موانع ارث پرداخته ودر نهایت ویژگی های موانع حقیقی ارث را بازگو می نماییم.
-1-1تعریف :
با بررسی متون قانونی محرز می گرددمقنن ایرانی هـیچ تعریـف صـریحی از مـانع ارث ارائـه
ننموده است.اما حقوقدانان مانع ارث راعبارت از:" صفت یا فعلی که در وارث باشد یا از او صادر
شودودر نتیجه او را از اصل ارث یـا بعـض ارث محـروم وممنـوع گردانـد."دانسـته انـد)جعفـری
لنگرودی،1363ش،شماره.(5585
-2-1تعداد :
با مطالعه کتب فقهی آشکار می گردد در بیان تعداد موانع ارث بین فقها اختلاف نظر زیادی
موجود می باشدچنانکه هریک از بزرگان بر مبنای استدلال وتوجیهاتی مواردی را به عنوان
موانع ارث بیان داشته اند چنانکه محقق حلی)شرایع الاسلام،1403ق،ج2ص (814ومحمدحسن
نجفی )جواهرالکلام ،1398ق،ج39ص (15موانع ارث را به 3مانع قتل، کفر و بردگی منحصر
دانسته اند. برخی دیگر از فقها نیز با اضافه نمودن لعان وتولد از زنا به موانع قبل تعداد آنهارا به
پنج مانع رسانده اند)امام خمینی،بی تا،ص .(2/364از فقهای دیگرشهید اول نیز» در کتاب
لمعه، موانع ارث را 7مانع ، کفر ، لعان ، حمل ، غیبت وارث مفقودالاثر، قتل ،زناوبردگی ذکر
می کند ولی در کتاب الدروس )بی تا،ص (253تا 20مانع را نیز می شمارد که عبارتند از رقیت
، کفر، قتل، لعان ، زنا ، تبری جستن نزد سلطان و حاکم از جریره فرزند و میراث وی ، 1شک
در نسب، غیبت منقطعه ،دین مستغرق در ترکه ، علم هم زمانی مرگ متوارثین، حمل قابل
وراثت مادامی که زنده به دنیا نیاید ،دوری درجه با وجود وراثت نزدیک تر، ازدواج مریض با زنی
.
1
در شماره 6093ترمینولوژی حقوق دکتر لنگرودی در نعریف ضمان جریره آمده:هرگاه کسی که با دیگری رابطه
وراثت نداردضمن عقدی ضامن جرائم وی باشدوبا فوت وی مضمون له از ترکه او ارث ببرد
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
/124فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال اول، شماره ،1پاییز1391
که ورثه اجازه نداده باشند، فرزند متولد شده اگر استهلال و حیاتش معلوم نباشد ، مشتبه
شدن وراث با برده ، منع به اندازه قیمت کفن، منع به اندازه وصیت کمتر از ثلث ، عین اگر
موقوفه باشد و نهایتاً عبد اگر جنایتکار باشد. در بین فقهای اهل تسنن نیز همین اختلاف
نظرموجوداست چنانکه سرخسی از فقهای مذهب حنفی موانع ارث را پنج مانع رقیت، ارتداد
،قتل ، اهل ملتین و اهل الدارین ذکر می کند )المبسوط1370ق،ج30صفحه .(30یا مالک بن
انس به عنوان بنیانگذار مذهب مالکی موانع ارث را چهار مانع اهل
ملتین ،اهل الدارین ، اقتران فوت متوارثین و قتل می داند )الموطا، 1406ق،ص .(519ابن
ادریس معروف به امام شافعی بنیانگذار مذهب شافعی در اثر معروف خود-الام- بدواً موانع ارث
را سه مانع اهل ملتین ، رقیت و قتل دانسته و در ادامه کفر و ارتداد را نیز ذکر می کند
)الام،1393ج4ص .(75و نهایتا ابن قدامه از فقهای مذهب حنبلی موانع ارث راسه مانع رقیت ،
قتل و اهل ملتین ذکرمی کند )المغنی،1414ق،ص .(130در قانون مدنی ایران تحت عنوان
"در شرایط وجمله از موانع ارث " کفر،قتل،لعان وزنا از موانع ارث دانسته شده است . اما نکته
قابل توجه آنکه با توجه به عبارت "... و جمله از موانع ارث"این گونه برداشت می شود که در
نظر مقنن موارد دیگری از موانع ارث وجود داشته که به طور صریح ذکر نگردیده است چراکه
عبارت ازجمله دلالت بر تمثیل واز باب نمونه دارد.در هر حال آیا واقعا همه این موارد، مانع
حقیقی ارثند ؟ یقینا همه موانع چهارگانه فوق، مانع به معنای لغوی محسوب می شوند ولی از
اقسام مانع اصطلاحی منطقی محسوب نمی شوند، زیرا چنانچه گفته شد، در موانعی مثل قتل،
با وجود مقتضی ارث ، قتل مانع ارث بردن قاتل از مورث خود می شود پس می توان گفت که
قتل از موانع حقیقی است.
-3-1تبیین ماهیت موانع ارث
موانع ارث موقعی شناخته می شود که دارای ویژگی های ذیل باشند: اول آنکه مانع در وارث
جمع شده باشد یا مانع از اصل ارث گردد نه آنکه ویژگی خاص موجوددر مورث، مانع کسب
ارث گرددبر این اساس ادعای اهل تسنن مبنی بر عدم ارث بری فرزندان پیامبرصحیح نمی
باشد.توضیح آنکه پیروان اهل تسنن معتقدند نبوت از جمله موانع ارث است ودارایی شخص
پیامبر به استناد "نحن معاشر الانبیاء لا نورث وماترکنا"به اولاد وورثه اش منتقل نمی گردد
)الشوکانی،1357ق،ج .(5درحالی که در جواب بایدگفت نبوت وصف وامتیازی است که در
شخص مورث حاصل می گردد نه وارث.لذا هیچ منعی در ارث بردن همسر وفرزندان پیامبر
نیست ونبوت را نمی توان به عنوان مانع ارث تلقی نمود )جعفری لنگرودی،1363ش ص(274
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
قتل مانع حقیقی موانع ارث/ 125
ویژگی دوم مانع ارث آن است که مانع وصف باشد نه شخص، پس هیچگاه حاجب نمی تواند به
عنوان مانع ارث تلقی گردد چراکه حاجب شخص است نه وصف)همان ص (80اما در بین موانع
ارث، برخی مانع حقیقی هستند و برخی چنین نیستند، ویژگی خاصی که موجب می شود
مانع، مانع حقیقی باشد این است که در وارث ،مقتضی وراثت وجود داشته باشد یعنی هم
اسباب ارث که سبب و نسب است موجود باشد و هم شروط ارث )دکتر امامی ،1340و دکتر
لنگرودی، .(1363پس بر این مبنا وبا توضیحات ارائه شده مشخص می گردد موانع ارث محدود
بوده و نمی تواند تمامی موارد مذکور در فقه به عنوان مانع ارث محسوب گردد. و موانعی که
اغلب فقها و از جمله قانون مدنی ایران، آنها را به عنوان موانع ارث نام برده اند نیز برخی، از
مصادیق مانع در علم منطق بوده و برخی از مصادیق عدم مقتضی است به عبارت روشن تر، به
نظر می رسد تنها قتل و کفر از موانع حقیقی ارث هستند، حال پس از شناخت موانع حقیقی
ارث ذیلا قطعی ترین مانع ارث که مورد نظر قاطبه مکاتب فقهی ومذاهب اسلامی است مورد
بررسی قرار می گیرد.
.2قتل به عنوان مانع ارث
قتل یکی از موانع ارث است که مورد اتفاق تمامی مذاهب )جواهرالکلام،،1398ج،39ص،23
تحریرالوسیله، بی تا،ج ،2ص ،367المبسوط،،1406ج،30ص ،30الموطا،،1370ج،2ص،519
الام،،1393ج،4ص (75می باشد چنانکه به غیر از صراحت فقهای اسلامی در این خصوص در
ادیان دیگر مانند زرتشتی و مسیحی نیز همین اعتقاد جاری است )فهیمی، .(1381در حقوق
فرانسه نیز مقنن در ماده 727قانون مدنی آن کشور، شایستگی ارث بردن را از یکسری
مرتبطین به قتل سلب می نماید. همگی این اجماع از این جهت است که اساس ارث بر علاقه و
محبت میان وارث و مورث است و وارث با قتل مورث این رابطه عاطفی را گسیخته است به
همین خاطر مقنن به منظور حفظ و صیانت از جان افراد وجلوگیری از سوء استفاده ایشان
اقدام به وضع قتل به عنوان مانع ارث نموده است این ازسویی است که ارتکاب قتل از جرائمی
است که نظم عمومی واخلاق حسنه را جریحه دار کرده وتبعات آن ایجاب می نماید تا مقنن با
وضع مقررات خاص مجازاتهای تکمیلی نیز بر قتل وضع نماید. بی شک اعمال قانون سخت
گیرانه منع ارث نمی تواند در خصوص هر نوع قتلی باشد این در حالی است که بر خلاف نظر
مقنن ایرانی منبعث ازاجماع فقهای شیعه در خصوص شرایط ویژه قتل مانع ارث، در دیگر
آیین وحتی سایر مذاهب اسلامی یا شرایطی برای قتل مانع ارث قائل نیستند ویا به بیان
شرایط کلی ودو پهلو اکتفا نموده اند چنانکه در مذاهب شافعی وحنبلی هر نوع قتلی رامانع ارث
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
/126فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال اول، شماره ،1پاییز1391
دانسته وتفاوتی بین قتل عمدی وغیر عمدی قائل نشده اند )ابن قدامه،1390ق، (26/30و یا
پیروان مذهب حنفی نیز قتل حرام را مانع ارث دانسته اند وقتل حرام نیز از نظر ایشان قتلی
است که مستوجب کفاره یا قصاص باشد )المبسوط،1370ق(. با این توضیحات قول کدام صائب
است آیا هرنوع قتلی مانع ارث است؟ قبل از پاسخ دهی به سوال لازم است شرایط قتل مانع
ارث بر مبنای قانون مدنی ایران که منطبق با دیدگاه علمای مبرز شیعه می باشد بیان شود.
-1-2شرایط قتل مانع ارث
-1-1-2عمدی بودن:
از دیدگاه قانون مدنی وفقه شیعه قتلی مانع ارث است که قتل عمد باشد. وفق مواد 206و
295قانون مجازات اسلامی قتل بر سه قسم است -1عمدی -2خطئی -3شبه عمدی یا شبه
خطئی
قتل در موارد ذیل عمدی است:
.1زمانی که قاتلی با انجام کاری قصد کشتن )رأی اصراری شماره 73/3/29 -46و شماره
36مورخ (73/9/8شخص معین یا فرد یا افرادی غیرمعین از یک جمع را دارد خواه آن کار
نوعاً کشنده باشد خواه نباشد ، ولی سبب )رأی وحدت رویه (1336/9/7قتل می شود.
.2مواردی که قاتل عمدا کاری انجام دهد که نوعا کشنده باشدهرچند قصد کشتن شخص را
نداشته باشد
.3مواردی که قاتل عمداً کاری را انجام می دهد که نوعاً کشنده نیست، ولی نسبت به طرف
براثر بیماری یا پیری یا ناتوانی یا کودکی و امثال آنها نوعاً کشنده باشد و قاتل نیز به آن آگاه
باشدوقتلی که به عنوان مانع ارث شناخته می شود همین قتل عمد است
از صراحت ماده 295قانون مجازات اسلامی محرز می گردد که قتل خطئی نقطه مقابل قتل
عمدی است و آن قتلی است که قاتل نه قصد جنایت دارد و نه قصد فعل مانند شکارچی که
تیری را به قصد شکار رها می کند و به شخصی برخورد نماید و قتل شبه عمد قتلی است که
قاتل قصد فعل دارد ولی قصد جنایت ندارد مثل طبیب حاذقی که بیماری را متعارف معالجه و
اتفاقاً سبب قتل وی می شود.
همچنان که گفته شد به اجماع علماءقتل مانع ارث همان قتل عمد است وعدم مانعیت قتل
خطئی طبق صحیحه محمد بن قیس از امام صادق )ع( که فرموده اند:.... اذا قتل الرجل امه
خطا ورثها و ان قتلها متعمداً فلایرثها« ثابت می گردد هرچند این روایت در خصوص مادر
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
قتل مانع حقیقی موانع ارث/ 127
است اما به وسیله اولویت قطعیه و اجماع مرکب می توان روایات خاصه را توسعه و به پدر نیز
تسری داد )قبله ای خویی،،1381ص .(77و منظور از اولویت قطعیه یعنی اگر قتل مادر مانع
ارث نیست قتل پدر به طریق اولی چنین است ومنظور از اجماع مرکب یعنی فقها دو گروهند .
گروهی به عدم مانعیت خطا قائل و فرقی بین پدر و مادر نمی گذارند و گروهی که در اقلیت
هستند قائل به مانعیت قتل خطئی بوده و فرقی بین پدر و مادر نمی گذارند پس هر دو گروه
فرقی بین پدر و مادر نمی گذارند و این همان اجماع مرکب است و فتوی برخلاف آن خلاف
اجماع است.
والبته در قانون مدنی ایران قتل خطئی وشبه عمد از موانع ارث محسوب نمی گردد و قاتل
این گونه قتل ها همانند سایر افراد از ارث مورث خود بهره مند می گردد و علت آن نیز نبود
قصد و تعمد در حصول نتیجه )قتل( از سوی قاتل است.
قتل خطاءشبیه عمد در کدام دسته قرار می گیرد عمدی یا خطئی؟در پاسخ باید گفت در
هیچ آیه یا روایتی الحاق قتل خطاءشبه عمد به قتل عمد دیده نمی شود بنابراین الحاق قتل
شبیه عمد به قتل عمد وجاهتی ندارد لیکن شواهدی در کتاب و سنت وجود دارد که خطا به
قتل شبیه عمد نیز اطلاق شده است.از جمله آیه شریفه92سوره نساء :" ما کان لمؤمن ان یقتل
مؤمنا الّا خطأ " یعنی هیچ فرد با ایمانی حق ندارد فرد باایمان دیگری را به قتل برساند مگر
اینکه از روی خطا به این کار مبادرت نموده باشد. در این آیه خطا در قتل شبیه عمد استعمال
شده و برای اثبات این ادعا به شأن نزول آیه می توان توجه کرد که پیامبر شخصی را که به
گمان مهدور الدم بودن واشتباه کشته رابه منزله قتل خطئی دانستند
-2-1-2ناحق وظالمانه بودن قتل )قتل نامشروع (
از دیگر شرایط قتل عمد به عنوان مانع ارث آن است که قاتل باید به ناحق وظالمانه عمل
کند ولذااگر قتل به حق یا در مقام اجرای حق ویا در مقام دفاع باشد مانند اینکه وارث مورث
خود را به عنوان قصاص یا به عنوان حد ودفاع از خود یا مال وعرض خود بکشد این قتل مانع
از ارث نخواهد بود .این مطلب در ماده 881قانون مدنی اصلاحی سال 1361نیز به صراحت
ذکر شده است در این خصوص مسائلی مطرح می گرددکه لازم است بررسی گردد اول آنکه
هرگاه دادگاه به استناد شهادت شهود )وارث( حکم به اعدام مورث وی صادر کند آیا می توان
شهود وارث را به دلیل امکان انتساب قتل بالتسبیب به ایشان به جهت شهادت دروغ ممنوع از
ارث دانست شاید نظری بر آن باشد که با اعتقاد به اینکه حکم از سوی مرجع قضایی صادر
گردیده و مأمور اجرای دادگاه آن را اجرا نموده وشهود نقشی در اجرای حکم نداشته اند نتوان
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
/128فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال اول، شماره ،1پاییز1391
شهود وارث را ممنوع از ارث دانست اما این نظر نمی تواندبه طور کامل صحیح باشد چرا که
مجموعه دادگاه اعم از قاضی ومامور اجرا به وظیفه قانونی خودعمل نموده اند و نمی توان قاضی
را بر مبنای تعهد به وسیله ای که در استخراج احکام داشته ویا مأمور اجرا نیز که به وظیفه
قانونی خود عمل نموده است را مطلقا مسوول دانست پس در این موضوع، نقش شهود -که با
شهادت کذب وعدوانی خود سبب قتل مورث شده وبر خلاف قاضی ومامور اجرا که به وظیفه
قانونی خود عمل نموده اند-موثرتر وکارآمد ترمی باشد. لذا در صورتی که دادگاه بر مبنای
شهادت شهود کاذب اقدام به صدور حکم قتل نموده باشد ایشان)شهود( ، قاتل بالتسبیب بوده
و ممنوع از ارث می باشند. بدیهی است در صورتی که مستند رای قاضی، اقرار یا قسامه و ....
باشد نمی توان شهود را به سهولت ممنوع از ارث دانست.
نکته دیگرآنکه با توجه به اطلاق دفاع در قسمت دوم ماده 880قانون مدنی درخصوص قتل
در مقام دفاع آیا موضوع حکم فقط دفاع از نفس مدافع است چنانکه از عبارت فقها نیز قابل
استنباط است آنجا که می فرمایند"کما اذا کان قصاصاً اوحداً اودفاعاً عن نفسه او عرضه او ماله
" یا دفاع از دیگران را هم شامل می شود و نیز آیا این دفاع صرفاً دفاع از جان است یا شامل
دفاع از مال، ناموس و عرض نیز می گردد؟
در این خصوص نظرات مختلف ارائه شده است چنانکه برخی از اساتید با این استناد که دفاع
مذکور در ماده 880قانون مدنی را نمی توان به استناد مواد 61یا 92قانون مجازات اسلامی
تعیین کرد معتقدند عنوان دفاع مذکور در ماده 881قانون مدنی شامل دفاع از عرض،
ناموس و مال دفاع کننده و دیگری نیز می شود زیرا منظور از وضع مقررات کیفری، صرفاً
تعیین اقسام دفاعی که تعقیب و مجازات را منتفی می سازد بوده است نه تعیین معنای دفاع
که بر آن آثاری حقوقی مترتب است.از سویی اطلاق مذکور در ماده اطلاقی ضعیف بوده و نیز
اینکه هیچ سنخیت و ملازمه ای بین غیرقابل تعقیب و مجازات بودن قتل در مقام دفاع و ارث
بردن قاتل از مقتول در مقررات قانونی وجود ندارد).شهیدی،،1374ص(55
غالب حقوقدانان نیز با استناد به اطلاق کلمه دفاع مذکور در ماده معتقدنددفاع مورد نظر
مقنن شامل هر نوع دفاع وبرای هرشخصی می باشد خواه دفاع از جان ،مال وعرض خود یا
دیگری باشد)بندرچی،،1372ص (87اما به نظر می رسد بتوان معیار بهتری ارائه داد و آن همان
ملاک عمدی وغیرعمدی وعدوانی وغیر عدوانی بودن است و در این صورت می توان سایر