Document Type : Research Paper
Authors
1 No
2 no
Abstract
From witness remembered as the eyes and ears of the criminal justice system,participation of witness makes it possible to discover the crime and ultimately bring security to the community.Therefore,the adoption of protectionist policies could be considered as a ground for the active participation of witnesses in the criminal process.Hence,in English law,document has been allocated in order to the appropriate rules of conduct for witnesses with the general rules called the witness charter.in this document,more clearly than the Code of Criminal Procedure1392and the Code of Practice for the Protection of witnesses and Informants1394,In the first step,in order to protect the physical and material integrity of the witnesses,the rules for training,the assignment of special officers and the compensation of all damage inflicted on witnesses is foreseen.On the other hand,in both systems,the rules and standards of conduct has been allocated aimed at protecting the spiritual integrity of the witness and rewarding his position in the criminal process,as well as providing advisory services and timely information and a fair and just treatment with the witness.In addition,in the UK legal system,there is a differential and specific support in the witnessing of violent and organized crimes. Assigning effective enforcements to the Good The flow of support
Keywords
665
–
پژوهش حقوق کیفری، سال ششم، شماره بیستویکم، زمستان 6931 ، ص 659
بررسی تطبیقی حمایت از شهود در قانون آیین دادرسی کیفری
ایران و منشور شهود انگلستان
غلامحسن کوشکی
* زهرا امینی**
(
62/5/ 62 تاریخ پذیرش: 03 /1/ (
تاریخ دریافت: 62
چکیده؛
از شاهد بهعنوان چشم و گوش نظام عدالت کیفری یاد میکنند. مشارکت شاهد زمینهی کشف جرم و در نهایت
تأمین امنیت را در جامعه به ارمغان میآورد. لذا اتخاذ سیاستی حمایتی میتواند بسترساز مشارکت فعال شاهد در
فرآیند کیفری قلمداد گردد. از اینرو در حقوق انگلستان سندی بهمنظور احصاء قواعد رفتاری مناسب در قبال
تخصیص یافته است. در این سند بهصورت شفافتر از قواعد » منشور شاهد « شهود در کنار قواعد عمومی به نام
آیین دادرسی کیفری 1066 و آییننامه اجرائی حمایت از شهود و مطلعان مصوب 1061 ، در گام نخست در راستای
حمایت از تمامیت جسمانی و مادی شهود قواعدی بهمنظور آموزش، اختصاص مأموران ویژه و جبران تمامی
خسارات وارده بر شهود پیشبینی شده است. از سوی دیگر در هر دو نظام، قواعد و استانداردهای رفتاری با هدف
حمایت از حیثیت معنوی شاهد و تکریم جایگاه او در فرآیند کیفری و نیز ارائه خدمات مشاورهای و اطلاعرسانی
بهموقع و برخورد محترمانه و عادلانه با شاهد اختصاص یافته است. افزون بر این، در نظام حقوقی انگلستان حمایتی
افتراقی و اختصاصی در شهود جرائم خشونتبار و سازمانیافته صورت گرفته است. اختصاص ضمانت اجراهای
مؤثر برای حسن جریان حمایت از شهود از مهمترین نیازهای نظام حقوقی دو کشور است.
واژگان کلیدی: تدابیر حمایتی، شهود و مطلعان، منشور شهود انگلستان، قانون آیین دادرسی
کیفری
*
استادیار گروه حقوق جزا و جرمشناسی دانشگاه علامه طباطبائی.
**
دانشجوی دکتری حقوق کیفری و جرمشناسی دانشگاه تهران )نویسنده مسئول(:
Zahraamini233@yahoo.com
111
فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال ششم، شماره بیستویکم، زمستان 1396
مقدمه
شاهد یکی از کنشگران اصلی نظام دادرسی کیفری به شمار میرود که نقش برجستهای در
سرنوشت دعاوی کیفری بر عهده دارد. اهمیت نقش و مشارکت شاهد در فرآیند دادرسی کیفری
برمیگردد، زیرا یکی از مهمترین ادلهای که در نظامهای قضایی از آن فراوان » دلیل « به حوزهی
استفاده میشود، تحصیل شهادت شهود است؛ بنابراین شهود با مشارکت خود در فرآیند کیفری
.) بهمثابهی چشم و گوش دستگاه عدالت کیفری قلمداد میشود )آشوری، 1035 ، ص 110
هرچند که اعتبار شهادت شهود بهعنوان یکی از دلایل پراستفاده در نظام قضایی به علت وجود
سوگیری احتمالی و روابط پیشین شاهد با طرف دعوا و نیز خطای دید، ممکن است مورد تردید
واقع گردد )حسامی، 1031 ، ص 11 (، ولی با اینوجود با توجه به واقعیتهای عملی و ضرورت
کشف جرم و تأمین امنیت در جامعه، هنوز بهصورت گسترده از این دلیل جهت اثبات جرائم
استفاده میشود.
در حقوق اسلام بر ضرورت ادای شهادت بسیار تأکید شده است؛ تا جایی که حتی نقلهایی
.)016 : بر وجوب آن وجود دارد
1
)زراعت، 1033
صرفنظر از قولی که بر وجوب ادای شهادت دلالت دارد، اسلام بر ادای شهادت بسیار تأکید
دارد
6
. از سوی دیگر، اقوال و قواعدی در خصوص مراقبت از ضرر رسیدن به افراد وجود دارد.
و » نباید به کاتب و شاهد زیانی وارد آید « : برای مثال، آیه 636 سوره بقره که خداوند فرمودهاند
1. فلو فُقِدَ سواه فیما یثبت به وحده ولو مع الیمین، أو کان تمام العدد تعین الوجوب کغیره من فروض الکفایة إذا لم یقم به
.) غیره )شهید ثانی، 1036 ، ص 056
6. آیات و روایات متعددی در مورد ضرورت ادای شهادت وارد شده است که اگر وجوب ادای شهادت را از آنها استنباط
نکنیم، حداقل میتوان به مهم و مؤکد بودن آن در نزد شارع پی برد. از جمله آنها میتوان به موارد ذیل اشاره کرد.
سوره بقره/ 630 ( و یا در آیه 636 سوره بقره که ( » شهادت را کتمان نکنید و هر کس آن را کتمان کند قلبش گناهکار است «
». و شاهدان چون به شهادت دعوت شوند، نباید از شهادت خودداری کنند « : خداوند میفرماید
111
بررسی تطبیقی حمایت از شهود در قانون ....
قاعده کلی لاضرر که مانع از ادای شهادت در صورت وجود ضرر برای شاهد یا خانواده وی
میشود.
1
بنابراین در مقام جمع این دو مهم و بهمنظور عمل به هردو، باید اقدامات و حمایتهایی برای
شهود و خانواده آنها به عمل آورد. باوجود چنین حمایتهایی است که شهود میتوانند بدون
ضرر و آسیبی، به انجام آنچه شارع بر آن تأکید داشته، مبادرت ورزند. علاوه بر آن، از باب
وجوب مقدمه واجب باید گفت، وقتی شارع بر انجام امری تأکید میورزد و یا انجام آن را واجب
میداند، عقلا باید تدارک مقدمات آن نیز برای وی مهم باشد؛ چراکه بدون انجام و تدارک
مقدمات، انجام موکَّد مقدور نخواهد بود. بهعبارتدیگر عقلا قبیح است که شاهد را ملزم به ادای
شهادت یا حداقل حضور در دادگاه برای ارائه شهادت و کمک به تحقق عدالت نمود، اما
هیچگونه حمایتی از او به عمل نیاورد و وی را به حال خود رها نمود تا هرگونه ضرر و آسیبی را
متحمل شده و به جان بخرد.
از اینرو در سیاستگذاریهای کیفری، تلاش میشود که از حضور و مشارکت شاهد بیشتر
بهرهمند گردند. لازمه تحقق چنین امری ایجاد بسترهای لازم و مناسب برای نقشآفرینی شاهد
است. یکی از این بسترها، وجود تدابیر و اقدامات حمایتی از شهود است تا آنها بتوانند بدون
هیچگونه دغدغه و یا ترسی در نظام عدالت کیفری مشارکت نمایند. به دیگر سخن حمایت از
شهود و بهرهگیری از مشارکت آنها مختص نظام حقوقی اسلام و ایران نیست.
بر این اساس در قوانین دادرسی کیفری کشورهای مختلف تلاش شده است که بر اساس
شرایط و مقتضیات خود، تدابیر و برنامههای حمایتی گوناگونی به شهود اختصاص داده شود.
انجام مطالعات تطبیقی در این زمینه میتواند مسیرهای نوین و متنوعی فراروی قانونگذاران قرار
دهد. در همین راستا، در این نوشتار کوشیده میشود که تحولات نظام تقنینی در زمینه آیین
)023 : 1. یجب الأداء مع القدرة علی الکفایة إلا مع خوف ضرر غیر مستحق )شهید ثانی، 1036
111
فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال ششم، شماره بیستویکم، زمستان 1396
دادرسی کیفری ایران با منشور شاهد در حقوق انگلستان که یکی از اسناد حمایتی از شهود قلمداد
میشود، تطبیق داده شود.
بر همین اساس در ماده 2 قانون آیین دادرسی کیفری
1
1066 بر رعایت و تضمین حقوق شاهد
بهعنوان یکی از اشخاص درگیر در فرآیند دادرسی کیفری تأکید گردیده است و در ادامه و
ضمن مواد بعدی حمایتهای متنوع و گوناگونی از شهود به عمل آورده است که میتواند
نویدبخش تقویت رویکرد حمایتی از شاهد به شمار رود.
در نظام دادرسی انگلستان در کنار قواعد عمومی مرتبط با حمایت از شهود
6، منشور شاهد 0
در حقوق
انگلستان تهیه و تدوین گردیده است
1
، نیاز مبرم دستگاه قضایی انگلستان به مشارکت فعال شهود در
فرآیند دادرسی کیفری و نیز عدم کفایت مقررات عمومی میتواند از جمله علل تدوین منشور شهود
قلمداد گردد.
مهمترین دغدغه ای که در تنظیم این منشور مورد نظر بوده است، تشویق شهود به همکاری برای
کشف و اثبات هرچه بیشتر جرایم و جلوگیری از ورود آسیب )جسمی و روانی و مالی( به آنها در
نتیجه ارائه شهادت است. در واقع با عملیاتی شدن مفاد و محتوای این منشور امید میرود که در نظام
قضایی انگلستان، شهود بیشتری و با آرامش خاطر قابل توجهی در فرآیند دادرسی مشارکت نمایند.
میتوانند » انگلستان و ولز « این منشور، مجموعه استانداردهایی است که شاهدان وقایع کیفری در
در هر مرحله از جریان تعقیب کیفری از هریک از ارائهکنندگان خدمات درگیر در سیستم عدالت
کیفری، انتظار داشته باشند.
متهم، بزه دیده، شاهد و سایر افراد ذیربط باید از حقوق خود در فرآیند دادرسی آگاه و « : 1. ماده 2 ق.آ.د.ک 1066
.» سازوکارهای رعایت و تضمین این حقوق فراهم شود
2
.
Coroners and Justice Act 2009 - The Criminal Procedure Rules, 2015 - Youth Justice
and Criminal Evidence Act 1999.
3
. The Witness Charter
مراجعه شود.
www.gov.uk
1. برای دسترسی به منشورشهود، به سایت
116
بررسی تطبیقی حمایت از شهود در قانون ....
این منشور، برای نخستین بار در اول مارس 6333 توسط وزارت دادگستری انگلستان تهیه و
منتشر شده و در 13 دسامبر 6310 مورد اصلاح و بازنگری قرار گرفته شده است. آنچه در این
مقاله مورد بررسی قرار گرفته است همین متن اصلاح شده میباشد. حمایتهای موجود در این
منشور در قالب 61 استاندارد ذکر شده که هریک شامل تدابیر کمککننده و حمایتی متعددی
میباشد. استانداردهای این منشور جنبه ارشادی دارند و قانوناً الزامآور نیستند و بهعنوان سطحی
از خدماتی که شما میتوانید بهعنوان یک شاهد انتظار داشته باشید، وضع شدهاند.
مهمترین پرسشی که این نوشتار با آن روبهروست این است که مهمترین تدابیر، برنامهها و
اقدامات قابل تصور برای حمایت از شهود کدام است؟ هر یک از دو نظام حقوقی با توجه به
تحولات قانونی پیش روی خود چگونه توانستهاند از این ظرفیتها استفاده نمایند؟
در نهایت باید تصریح کرد که حمایتهای مادی و معنوی و نیز اتخاذ تدابیر اختصاصی از
قبیل گمنام تلقی نمودن شهود در جرائم سازمانیافته و خشونتبار از جمله مصادیق رویکرد
حمایتی نسبت به شاهد هستند که در تمامی مراحل دادرسی کیفری از کشف تا اجرای احکام
نیازمند حمایت و پشتیبانی معنوی و مالی و بودجهای میباشند. در نتیجه، ادای شهادت باعث
میشود تا گروههای بزهکار هرچه سریعتر شناسایی، تعقیب و متلاشی شوند و قاضی بتواند بدون
اطاله دادرسی، رأیی مناسب و منطبق با موازین صادر کند. از بین رفتن گروههای بزهکارانه و
کاهش میزان جرایم و صدور حکم عادلانه، ثبات اقتصادی
– امنیتی –
روانی را برای جامعه به
631 ( حال برای اینکه بتوان از : ارمغان خواهد آورد. )مؤذنزادگان؛ رئوفیان نائینی، 1036
اظهارات شهود و مطلعین در راستای تکمیل تحقیقات و کشف حقیقت و گسترش عدالت سود
جست و از آثار زیانبار خودداری از ادای شهادت، ادای شهادت دروغ و یا انکار شهادت در
جامعه جلوگیری به عمل آورد، باید این اطمینان را در وجود آنها ایجاد کرد که در نتیجه ارائه
اظهارات خود و ادای شهادت، هیچ زیان مادی و معنوی متوجه آنها نخواهد شد؛ که این امر
مستلزم اتخاذ تدابیری در جهت حمایت همهجانبه از شهود میباشد. با وجود این حمایتها، میل
و رغبت شهود جهت همکاری با دستگاههای قضایی
–
پلیسی تقویت میگردد و نهایتاً کمک
121
فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال ششم، شماره بیستویکم، زمستان 1396
قابلتوجهی
)