اسیدپاشی1 جرمی ست که از زاویه های گوناگون می توان آن را بررسی کرد. از نظرگاه
حقوقی، اسیدپاشی را در زمرة جرم های علیه اشخاصقلمداد می کنند زیرا شامل تعرض و
آسیب به تمامیت جسمی بزه دیده است که در پاره ای موارد، حتی م یتواند به مرگ او
بینجامد. 2
بدین سان، با توجه به معیارهای حقوق جن اییِ اختصاصی، باید گفت که اسیدپاشی
به طور عمده، جرم خاصی ا ست که در طبقه ضر بو جر ح و قتل قرار م یگیر د. اما از
دیدگاه جرم شناسی، باید اسیدپاشی را در ردیف جرم های خشونت بار ب هشمار آورد زیرا
شیوه ارتکاب آن مستلزم کاربرد اسید به عنوان وسیلۀ ارتکاب جرم و همچن ین نمایا نگ ر
درجۀ بالایی از حالت خطرناک بزهکار است که در قالب خشونتی شدید علیه بز هدیده
نمایان می شود. مرتکبان اسیدپاشی، به طور معمول، دارای عارض ههای فیزیکی، روانی و
اجتماعیاند. با توجه به ویژگی اخیرِ اسیدپاشی، مرتکبان این جرم، تیپ شخصیتیِ خاصی
دارند بهطوری که از منظر روان شناسی و روان پزشکی جنایی م یتوان آ نها را در زمرة
بزهکاران دارای حالت های خطرناک وخیم یا حاد قرار داد زیرا نوع و شدت رفتار ارتکابی
آنان می تواند نمایان گر شخصیت مجرمانه شان باشد که در جرم شناسی بالینی به طور معمول
در ردیف درجه های شدید حالت خطرناک قرار می گیر د. از نقط هنظر جامع هشناسی نیز
مرتکبان اسیدپاشی به طور معمول به طبقه های پایین، فرودست و فقیر جامعه تعلق دارند که
افزون بر مشکلات اقتصادی، به ویژه از مشکلات فرهنگی و خانوادگ ی(مانند ب یسوادی،
کم سوادی، ناهنجاری های خانوادگی و، بهطور کلی، فقر فرهنگی) رنج می برند.
با توجه به شدت و وخامت بزه اسیدپاشی و خطرناکی مرتکبان آن، این جرم علاو هبر
جنبۀ خصوصی و شخصی، که نسبت به بز هدیدة مستقیم خود دارد، دارای یک جنبۀ
همگانی نیز هست زیرا ب ه ویژه در پرتو خبرهای رسان های، افکار عمومی را ب هشدت
می آزارد. مسئلۀ مهم در اینجا آن است که این جنب ههای دوگانۀ خصوصی و همگانی
1. acid throwing/attack, vitriolage
صدمات بدنی » 2. دکتر ابراهیم پاد، در کتاب حقوق کیفری اختصاصی (جرائم بر ضد اشخاص)، اسیدپاشی را در بحث
120 ). ولی دیگر حقوق دانان ایرانی، : آوردهاند (پاد، 1347 « قتل به وسیلۀ پاشیدن اسید » زیر عنوان « عمدی منتهی به فوت
اسیدپاشی را مصداقی از جنایت های تعزیری، در کنار جرم هایی چون منازعه، سقط جنین و جرم های ناشی از تخلفات
.(270 : 310 ؛ میرمحمدصادقی، 1386 : رانندگی انگاشته اند (آقایی نیا، 1386
تحلیل بزه دیده شناسانه اسیدپاشی(با نگاهی به پرونده آمنه بهرامی نوا) 11
چگونه باید در تعیین کیفرِ مرتکب، نقش و تأثیر داشته باشند. 1 بدیهی است که تعیین کیفر
هر جرمی، در وهلۀ نخست، تابعی از جنبۀ همگانی جرم است زیرا بر پایۀ معیارهای آیین
دادرسی، هر جرمی دارای حیثیت عمومی ست. ولی با توجه به جایگاه حساس بزه دیده در
جرم هایی چون اسیدپاشی، توجه به جنبۀ خصوصی جرم، هم از جهت ترضیۀ خاطر او و هم
از حیث احقاق حق بنیادی جبران نیز اهمیت پیدا می کند.
افزون بر مسئله مسئولیت جنایی مرتکبان اسیدپاشی که به طور معمول، تشدید واک نش
کیفری علیه آنان در مرحله تعیین کیفر را ایجاب می کند، نقش انگیزه نیز در ارتکاب این
جرم بسیار برجسته به نظر م ی رسد، ب ه طور یکه در غالب موردهای اسیدپاشی، هدف
مرتکب، از بینبردن دائمی زیبایی چهره و وضعیت ظاهری متعارف بزه دیده است.
با توجه به نکته های اخیر، مسئله کیفر متناسب با بزه اسیدپاشی و سهم و جایگاهی که
بزه دیده می تواند  یا باید  در تعیین کیفر داشته باشد، بسیار مهم به نظر می رسد زیرا حتی
در موردهایی که شدت و خطرناکی جرم ارتکابی و مرتکب آن، تحمیل یک کیفر سزاده
به بزهکار را ایجاب می کند، فیلسوفان حقوق جنایی، جر مشناسان و بز هدید هشناسان، از
سهم و جایگاه بزه دیده در نظریۀ سزادهی سخن گفتهاند. 2
1. در راستای ویژگی هایی که برای اسیدپاشی شمرده شد، اطلاعات و آمارهای این پدیده را می توان در چند محور
خلاصه کرد؛ ازجمله :بزه دیدگان اسیدپاشی در شهرها بیش از روستاها هستن د. از نظر جنسیت، بیشتر بز هدیدگان
« زنا ن » اسیدپاشی را زنان تشکیل می دهند. برای نمونه، مطابق یکی از تحقی قها، 98 درصد بز هدیدگان اسیدپاشی
بودهاند که از این تعداد، 50 درصد آنان بینایی خود را از دست دادهاند و بقیه هم به طور عمده، دچار جراح تهای
شدید در پوست و دیگر عضوهای بدن شان شدهاند. باوجود این، موردهای خاصی (مانند مورد اسیدپاشی در شهرستان
از .(Old.sharghdaily.ir/news) سراب) نیز گزارش شده که در آن، دختری بهصورت پدر خود اسید پاشی د
منظر علت شناسی، 90 درصد اسیدپاش ها به دلیل شکست عشقی و عاطفی، و 10 درصد به علت ارضای حس انتقام و
کینه جویی اقدام به این کار می کنند. مطابق تحقیق های انجا مشده، خودخواهی مردانه، در کنار عام لهایی چون
احساسات و عواطف در روابط عشقی، یکی از علت های اصلی بزه اسیدپاشی است (ابهری، 1390 ).در مورد آمارهای
دیگر کشورها نیز باید گفت که بالاترین شمار اسیدپاشی در شب هقا رة آسیای جنوبی  از جمله در بنگلادش و
پاکستان  گزارش شده است ب هطور یکه برای نمونه، در سال 2002 ، نزدیک به 280 زن پاکستانی در جریان
همچنین، در چند سال .(Shah, 2009, اسیدپاشی کشته و افزون بر 750 تن مصدوم و مجروح شد هاند ( 1172
گذشته، اسیدپاشی به زنان و دختران به شکل خیره کننده ای در بنگلادش افزایش داشته است. پیش از آن، در سال های
1997 و 1998 ، به ترتیب، بیش از 130 و 200 مورد اسیدپاشی در این کشور گزارش شده بود. این آمار در سا لهای
بهطور کلی، سالانه، دستکم 1500 تن در 20 .[Khurshid, 2001 و 2002 ، از 341 مورد به 485 پرونده رسید [ 1
و 40 تا 70 [Bahala, 2012, کشور، بزه دیدة اسیدپاشی می شوند که 80 درصد آنان را زنان تشکیل می دهند [ 18
.[Bahl, 2004, درصد آنان زیر 18 سالاند [ 978
،« جایگاه بزه دیدگان در نظریۀ سزادهی » 2. برای نمونه، جرج پی. فلچر- حقوق شناس آمریکایی  در مقاله ای با عنوان
12 فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره چهارم، پاییز 1392
مسئله دیگری که در بررسی جنبه های مختلف اسیدپاشی شایان توجه به نظر م یآید،
این است که اسیدپاشی پدید ه ای مختص جامعۀ ایران نیست و از جر مانگاری آن در
قانون های کشورهای دیگر، می توان به وجود یا رواج آن در بافتارهای اجتماع ی فرهنگی
سایر کشورها نیز پی برد. 1 در این میان، از نظرگاه جامعه شناسی باید دید که آیا این رفتار
ضد اجتماعی، بیشتر در بافت فرهنگی شرقی  سنتی رایج است یا در فرهن گهای غرب ی
مدرن نیز متداول است، و در هر صورت، چرا؟
همچنین، اگر نخستین واقعۀ اسیدپاشی در ایران ، طبق منبع های موجود، رخداد
اسیدپاشیِ سال 1334 توسط فردی علیه یک قاضی دادگستری، که او را محکوم کرده
بود، 2 تلقی شود، باید دید که آیا این رفتار، یک پدیدة ضد اجتماعیِ وارداتی در ایران
محسوب می شود یا به شکل خودجوش یا اتفاقی در بافت جامعۀ ایران رسوخ و رواج پیدا
کرده است؟ به سخن دیگر، باید دید که نخستین موردهای اسیدپاشی در ایران، در فاصلۀ
سال های 1334 تا 1337  که به تصویب ماده واحد های 3 در این خصوص انجامید - آیا
با انتقاد از نظریۀ حقوق جنایی که بی توجه به جایگاه بزه دیدگان در تحلیل مسئولیت کیفری شکل گرفته است و با
اذعان به اینکه به رغم پیشرفت هایی که در دهه های گذشته در زمینۀ حق های بزه دیدگان انجام شده، لازم است این
دغدغه ها وارد بحث های مربوط به مسئولیت جنایی و کیفردهی شود، نقش مهمی را که بزه دیدگان، چه در سامانه های
حقوق داخلی (مانند ایالت های متحد آمریکا) و چه در سامانۀ بین المللی (مانند دیوان جنایی بی نالملل ی) باید داشته
61 و بعد). : باشند، تحلیل می کند. (رایجیان اصلی، 1390
1. نمونه ای از رواج اسیدپاشی در بافتار فرهنگی  اجتماعی را می توان در افغانستا ندِوران حکومت طالبان دید که
.[Dexter, 2009, مدرسه های دخترانه تعطیل شده و اسیدپاشی بر صورت دختران مدرسه ای مرسوم شده بود [ 13
بین » : 2. دکتر ابراهیم پاد در کتاب حقوق کیفری اختصاصی، پیشینۀ اسیدپاشی د ر ایران را چنین شرح م یدهن د
سال های 1334 و 1337 چند مورد اسیدپاشی در تهران و شهرستان ها اتفاق افتاد و تکرار ش د. در یکی از آن موارد،
طرف جرم، یکی از قضات دادگستری بود. مرتکب جرم هم کسی بود که در سابق به وسیلۀ آن قاضی به حبس محکوم
شده بود. خوشبختانه در هیچیک از آن موارد، تلفات جنایی پیش نیام د. ولی ضایعات عضوی و بدنی شدید و
هولناک رخ داد ... به طور کلی، ضرورت ایجاب می کرد مقررات خاصی راجع به این جرمِ تقریباً نوظهور وضع شود.
120 ]. در کتاب حقوق کیفری اختصاصیِ دکتر -1 : پاد، 1347 ] « این مقررات طی ماده واحده به تصویبب مقنن رسید
.(310 : آقایی نیا نیز همین مقدمه با اندکی ویرایش تکرار شده است (آقایی نیا، 1386
هرکس عمداً با » : بدین شرح اس ت ،« قانون مجازات پاشیدن اسید مصوب 1337 » 3. متن این ماده واحده، با عنوان
پاشیدن اسید یا هر نوع ترکیبات شیمیایی دیگر موجب قتل کسی شود، به مجازات اعدام و اگر موجب مرض دایمی یا
فقدان یکی از حواس مجنی علیه شود، به حبس جنایی درجه یک و اگر موجب قطع یا نقصان یا از کارافتادن عضوی
از اعضا شود، به حبس جنایی درجه دو از 2 تا 10 سال و اگر موجب صدمه دیگری شود، به حبس جنایی درجه دو از
همچنان که .« 2 تا 5 سال محکوم خواهد ش د. مجازات شروع به اسیدپاشی، حبس جنایی از 2 تا 5 سال اس ت
حقوق دانان معاصر اذعان داشتهاند، کلّ مفاد این ماده واحده را نمی توان با مقررات پسین آن (مانند مادة 614 قانون
مجازات اسلامی 1375 ) منسوخ دانست، مگر درمورد قتل ناشی از پاشیدن اسید، که کیفر اعدام آن، با مقررات قصاص
تحلیل بزه دیده شناسانه اسیدپاشی(با نگاهی به پرونده آمنه بهرامی نوا) 13
ممکن است محصول فرایندها یا الگوهای یادگیری رفتار مجرمانه از جامع ههای دیگر
(به ویژه، جامعه های آسیای شرقی یا جنوبی مثل بنگلادش یا کشورهای همسایه مانند
پاکستان) باشد؟ 1
باری، بحث درباره جنبه های گوناگون اسیدپاشی بسیار اس ت. در این میان، تحلیل
بزه دیده شناسانۀ این پدیده، یکی از جنبه های برجستۀ آن است که در این مقاله با تأکید بر
یکی از پروندهای مهمِ اسیدپاشی  به نام آمنه بهرامینوا (ازین پس، آمنه بهرامی) بررسی
خواهد شد. بدین سان، نخست باید رهیافت بزه دیده شناسانه به این پدیده را برای شناخت
بزه دیدگان آن و ضرورت جبران بزه دیدگیِ آنان تبیین کرد (الف). آمار اسیدپاشی مسئلۀ
دیگری است که از گذر علت شناسیِ این پدیده، ما را با مشکلات بز هدیدگانِ آن بیشتر
آشنا م ی کند (ب). بر پایۀ این عل تشناسی، سپس، موضوع پیشگیری از بز هدیدگی
اسیدپاشی ارزیابی خواهد شد (پ). سرانجام، ازآنجاکه پروندة آمنه بهرامی یکی از
مهم ترین و پر سر و صداترین پرونده های اسیدپاشی در ایران بوده است، با بررسی جنب ههای
برجستۀ بزه دیده شناسانۀ آن (ت)، به نتیجه گیری خواهد شد.
1. رهیافت بزه دیده شناسانه به اسیدپاشی
مهم ترین نظریه ای که در رهیافت بزه دیده شناسانه به اسیدپاشی م یتوان بدان استن اد
کرد، نظریۀ شتاب دهندگی بزه دیده 2 است، که بر اساس آن، بز هدیده در فرایند ارتکاب
رفتار مجرمانه نقش دارد و به اعتبار این سهم، سزاوار سرزنش است (رایجیان اصلی، بهار
.( 7  36 :1390
ازآنجاکه شتاب دهندگی بزه دیده ممکن است پویا/مستقیم یا ایستا/نامستقیم باشد، نقش
شتاب دهندة پویا یا ایستای بزه دیده را باید در هر جرم به طور جداگانه درنظر گرفت. در بزه
1382 [معاونت /5/ 7 مورخ 4 / نفس، نسخ شده است(برای تأیید این نظر، به ترتیب، ن.ک: نظریۀ مشورتی شمارة 3437
.( [271 : 311 ]؛ [میرمحمدصادقی، 1386 : 527 ]؛ [آقایی نیا، 1386 : پژوهش ...، 1383
1. افزون بر کشورهای آسیای جنوبی و شرقی مانن د پاکستان، بنگلادش، مالزی، ویتنام، کامبوج و هندوستان،
گزارش هایی از جاماییکا، نیجریه، مصر و حتی کشورهای اروپایی مانند انگلستان و ایتالیا به چشم می خورد به طوری
تازه ترین آمارها در سال .[Shah, 2009, که می توان گفت اسیدپاشی در جهان در حال گسترش بوده است [ 1173
2013 ، از رخداد اسیدپاشی در بیست ودو کشور گزارش می دهند: آرژانتین، استرالیا، افغانستان، اندونزی، ایال تهای
متحد آمریکا، ایتالیا، بلغارستان، تایلند، تایوان، ترکیه، جاماییکا، جمهوری یمن، سریلانکا، عربستان سعودی، فرانسه،
.[Welsh, 2009 ( کانادا، کوبا، گابن، مالزی، مصر، میانمار، نیجریه [( 2013
2. victim precipitation
14 فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره چهارم، پاییز 1392
اسیدپاشی به نظر می رسد که نقش شتاب دهندة قربانی در هر مورد م یتواند پویا یا ایستا
باشد. باوجود این نظریه، فرضیۀ بنیادی ما در اینجا آن است که گذشته از نقش
تحریک کننده یا شتاب دهندة بز هدیده در فرایند ارتکاب جرم، او شایستۀ بهر همندی از
حق های مشخص و حمایت های ویژه ای است. یعنی تقصیر یا سرزن شپذیری بز هدیده، با
استحقاق او به بهره مندی از حق ها و حمایت های ویژه، در اصل، منافاتی ندارد: از یک سو،
سرزنش پذیری بزه دیده می تواند در میزان مسئولیت جنایی بزهکار نقش داشته باشد و از
سوی دیگر، هر اندازه که بزه دیده سرزنش پذیر باشد، باز هم باید ح قهایی ه متراز با
حق های متهم یا بزهکار در فرایند دادگری جنایی داشته باشد. 1
1-1 . بزه اسیدپاشی در آینه نظریه شتاب دهندگی بزه دیده
در رابطه با بزه اسیدپاشی، فرایند ارتکاب این جرم ب ه گون ه ای ست که دس تکم در
پاره ای از موردها، ممکن است بتوان آن را با تحریک کنندگی یا شتا بدهندگی بز هدیده
ارتباط داد. در این میان، ازآنجاکه بزه اسیدپاشی در سامانه حقوقی ایران، با کیفرهای
شرعی (قصاص و دیات) پیوند م ی خورد ، 2 ب هجز در موردهایی که ممکن است جنبۀ
تعزیری پیدا کند، در اصل نمی توان از نقش تحریک کننده یا شتاب دهندة بزه دیده ب همنزله
یکی از جهت های تخفیف دهنده کیفر سخن گفت. 3 بدین سان، رابطه میان تقصیر یا مسئولیت
جنایی بزهکار با نقش سرزنش پذیر بزه دیده در سناریوی نظریۀ شتاب دهندگی بز هدیده اهمیت
برجسته ای در جرم های مختلف پیدا می کند، به طوری که باید گفت آثار این رابطه را حتی در
تیپ خاصی از جرم ها (مانند بزه اسیدپاش ی) مورد به مورد باید بررسی کر د. از ی کس و،
1. از ضرورت هم ترازی حق های بزه دیده و متهم می توان به مثابه اصلی بنیادی یاد کرد که بر پایه آن، حق های بزه دیده
به شمار م یآین د. بدی نسان، دادرسی ( fair trial ) در کنار حق های متهم، از مؤلفه های یک دادرسی دادگران ه
دادگرانه که تا دیروز در حق های متهم خلاصه می شد، بر پایه این اصل، حق های بزه دیده را نیز دربرمی گیرد. به سخن
دیگر، در پرتو اصل هم ترازی، دادرسی هنگامی دادگرانه است که به شکل هم تراز، ح قهای هر دو بازیگرِ فرایند
جنایی را پوشش دهد (رایجیان اصلی، پیشین: 245 وبعد).
2. از نظر تطبیقی، در پاکستان نیز قانون قصاص و دیات، مقررات اصلیِ حاکم بر پرونده های جرم های خشون تباری
.[Shah, 2009, مانند اسیدپاشی را دربردارد [ 1187
3. بازتاب این مسئله در حقوق ایران را م یتوان در ماد ههای 37 و 38 قانون مجازات اس لامی جدید (مصوب
اوضاع و احوال خاص مؤثر در ارتکاب » ،( 1392/2/1 ) دید که همچون مادة 22 قانون مجازات اسلامی پیشین ( 1370
را تنها در جر مهای « جرم، از قبیل رفتار یا گفتار تحریک آمیز بزه دیده یا وجود انگیزه شرافتمندانه در ارتکاب جر م
تعزیری به منزلۀ یکی از جهت های تخفیف به رسمیت می شناسد (تأکید از نگارنده است).
تحلیل بزه دیده شناسانه اسیدپاشی(با نگاهی به پرونده آمنه بهرامی نوا) 15
ب هطورمطلق نم یتوان گفت که بز هدیدة جرمی چون اسیدپاشی در همه مور دها، نقش
تحریک کننده یا شتاب دهنده ای در رخداد این بزه داشته اس ت. ازجمله، در ایران، نه آمار و
پژوهش دقیق و مشخصی درباره میزان نقش شتا بدهندة بز هدیدگان در رخداد اسیدپاشی
وجود دارد و نه در رأی های دادگاه ها به این مسئله توجه لازم شده است. وانگهی، با توجه به
جنبه های پویا و ایستای شتاب دهندگی بزه دیده، باید نقش بز هدیده را در رخداد اسیدپاشی،
مورد به مورد بررسی کرد. برای نمونه، اگر اسیدپاشی در جریان یک مشاجره یا خشونت
خانگی رخ بدهد، بیشتر احتمال دارد تا با نقش پویا یا مستقیم بزه دیده رخ داده باش د. برعکس،
همچنان که در پروندة آمنه بهرامی می توان دید، اگر اسیدپاشی در پی تعامل یا میا نکنش
عشقی  عاطفی مرتکب و بزه دیده در یک فرایند میان مدت یا بلندمدت رخ داده باشد، نقش
ایستا یا نامستقیم قربانی در رخداد، بسیار بیشتر محتمل خواهد بود.
از سوی دیگر،ازآنجاکه نقش شتاب دهندة بزه دیده در فرایند ارتکاب جرم  حتی در
شدیدترین حالت تحریک یا شتاب دهندگی  ارتکاب اسیدپاشی را هرگز توجیه نمی کند،
به نظر می رسد که قربانیان اسیدپاشی را می توان در ردیف بزه دیدگان خاصی1 قرار داد که
شایستۀ حق ها و حمایت های ویژهاند.
2-1 . حمایت از بزه دیدگان اسیدپاشی از گذر اجرای حق جبران و ترمیم
در مطلوب ترین سطح، این حق ها یا حمایت ها  هم در سطح قانون گذاری و قضایی، و
هم در سطح اجتماعی و جامعوی  باید پیش بینی شده و در دسترس باشند. در این میان، یکی
از مهم ترین و برجسته ترین حق ها، حق بزه دیده به بهره مندی از جبران و ترمیماست. اگرچه
جبران مادیِ خسارت های شدید وارد بر بزه دیدگان اسیدپاشی بسیار اهمیت دارد، ولی در
پرونده های اسیدپاشی، مسئله جبران معنوی خسارت ها و ضرر و زیان های وارد بر بزه دیده،
اهمیتی دوچندان می یابد، چون ماهیت این جرم بهگونه ای است که بزهکار از گذر از بی ن
1. اصطلاح بزه دیدگان خاص در نوشتگان بزه دیده شناسی به گروه های خاصی اشاره دارد که به دلیل ویژگ یهایی
آسیب شناسانه چون سن، جنس، ناتوانی، اقلیت بودن، ... شایسته توجه و حمایت های ویژهاند (رایجیان اصلی، دیباچه
16  10 ). بنابراین، برای آنکه بتوان بزه دیده ای را در ردیف بز هدیدگان خاص قرار داد، به نظر : در: زکوی، 1390
می رسد که بزه دیدگی اشخاصی چون او باید به اندازه ای باشد که بتوان مجموعۀ آنان را جزء گرو ههای خاصی از
بزه دیدگان (برای نمونه، بزه دیدگان اسیدپاشی) قلمداد کرد. یکی از شاخص های این بزه دیدگی خاص می تواند شیوع
و رواج فزایندة پدیده مجرمانه علیه آن گروه از اشخاص باشد که در این صورت می تواند قانو نگذار را به حمایت
ویژه از آن گروه خاص وادارد.
16 فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره چهارم، پاییز 1392
بردن چهره و وضعیت ظاهری بزه دیده، در واقع منزلت و حیثیت انسانی و اجتماعیِ او را نیز
به طور دائمی خدشه دار می کند. البته نباید فراموش کرد که جبران معنویِ خسارت ها  به ویژه
هنگامی که مسئله تقویم پولی آن مطرح می شود  می تواند حتی جنبۀ نمادین داشته باشد زیرا
در این خصوص که معیار و ساز و کارهای این گونه از جبران ها چیست، اتفا قنظری میان
1392 ، با /12/ صاحب نظران وجود ندارد. تا پیش از تصویب قانون آیین دادرسی کیفری 4
توجه به حذف خسارت های معنوی از ردیف خسار تهای قابل مطالبه در قانون آی ین
دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفر ی( 1378 )، برخلاف اصل 171 قانون
اساسی  که امکان پذیری مطالبۀ این گونه خسارت ها را به رسمیت شناخته بود   یکی از
مهم ترین حق های بزه دیدگان اسیدپاشی و گونه های حمایتی از آنان، با خلأ قانونی رو ب هرو
بود ولی خوشبختانه با تصویب قانون جدید و با توجه به ماده 14 و تبصره آن، از این پس،
امکان مطالبۀ خسارت معنوی ازجمله در پرونده های اسیدپاشی فراهم خواهد شد. 1
یکی از مسئله های دیگری که در راستای چگونگی حمایت از بزه دیدگان اسیدپاشی و
احقاق حق های آنان مطرح می شود، امکان جبران خسارت های افزون بر دیه است که به
نظر می رسد رویه قضایی از گذشته تا به امروز به سمت پذیرش آن گرایش داشته اس ت. 2
همچنین، با توجه به جنبۀ عمومی بزه اسیدپاشی، این مسئله نیز مطرح م یشود که آیا
می توان یک مسئولیت منتهی به پرداخت غرامت برای دولت تصور کرد؟ در پاسخ نباید از
نظر دور داشت که بز هدید هشناسی معاصر و ب هویژه ملا کهای بی نالمللی حمایت از
104 )، بر ضرورت تحقق و گسترش این شکل از : بزه دیدگان (رایجیان اصلی، پاییز 1390
1. افزون بر جنبه قانون گذاری، از نظرگاه سیاست جنایی قضایی، پرونده موسوم به هموفیلی ها یا خون های آلوده، سابقه
مهمی در احقاق حق قربانیان در سامانه حقوقی ایران به شمار می رود. بر اساس این پرونده که آغاز آن به سال 1376
بازمیگردد، افرادی به علت ابتلا به بیماری تالاسمی نیازمند دریافت خون و فاکتورهای خونی از سازمان انتقال خون و
وزارت بهداشت بودند. برخی از این بیماران با گذشت زمان، متوجه ابتلا به ویروس هپاتیت شدند و شکایت کیفری
علیه خواندگان مطرح کردند. ولی دادگاه کیفری به دلیل احرازنکردن سوءنیت به صدور قرار موقوفی تعقیب مبادرت
ورزید. سپس، خواهان ها برای جبران خسارت های خود، در مجتمع شهید بهشتی تهران دعوای حقوقی اقام ه کردند
طبق گزارش های کانون هموفیلی ایران، از حدود 1500 پرون دة جاری در شعبه یک مجتمع .(tabsereh.com)
قضایی شهید بهشتی تاکنون 818 رأی بدوی به نفع بیماران صادر شد ه اس ت. از این تعداد ، 445 رأی در دادگاه
تجدیدنظر تأیید شده و 110 رأی اجرا و خسارت بیماران پرداخت شده یا در حال پرداخت بود ه اس ت. شایان گفت ن
است که وزارت بهداشت، هنوز سهم این وزارتخانه را از محکومیت مالی در رابطه با 71 نفر پرداخت نکرده است. 12
رأی باقیمانده از شعبۀ 1060 که اجرای آن چهار سال به درازا کشید، با پیگیریهای انجامشده اجرا شد ه و خسارت
.[hemophiliaambassador.com] بیماران قابل پرداخت است
2. tabsereh.com
تحلیل بزه دیده شناسانه اسیدپاشی(با نگاهی به پرونده آمنه بهرامی نوا) 17
گونه های جبران بزه دیدگی  به ویژه در جرم های خشونت بار (که اسیدپاشی از نمون ههای
برجستۀ آن است) تأکید دارند.
از نقطه نظر مسئلۀ جبران بزه دیدگیِ ناشی از اسیدپاشی، این نکته را نباید ناگفته گذاشت که
با توجه به اینکه بزه دیدة بسیاری از پرونده های اسیدپاشی زناناند، و نظر به حکومت مقررات
دیه بر بیشترِ این پرونده ها، یکی از مشکلاتی که در راستای احقاق حق جبران کارامد و کامل
بزه دیدگی قربانیان اسیدپاشی پیش روی زنان بزه دیده بوده، ضرورت اعمال قاعدة تفاضل دیه به
دلیل تفاوت جنسیتی مرتکب و بزه دیده است 1 یعنی اگر قرار باشد پرداخت دیه، دس تکم،
بخشی از خسارت های بزه دیدگان اسیدپاشی را جبران کند، الزام بز هدیده به پرداخت تفاضل
دیه، تحقق جبران کافی بزه دیدگی او را با مانع ها و مشکلاتی روبه رو می سازد.
3-1 . پیشگیری از بزه دیدگی اسیدپاشی
موضوع پیشگیری از بز هدیدگی اسیدپاشی مسئله دیگری است که در تحلیل
بزه دیده شناسانۀ این پدیده باید بدان پرداخت. این مسئله بهویژه از این جهت اهمیت دارد
که در بسیاری از موردهای اسیدپاشی، اتخاذ تدبیرهای پیشگیرنده ای چون پیشگیری وضعی
می تواند در پیشگیری از رخداد آن نقش داشته باش د. از نظرگاه جر مشناسی، مه مترین
نظریه ای که برای تبیین رخداد اسیدپاشی به کار می آید، نظریه فرصت هاست زی را تردیدی
نیست که اسیدپاشی جرمی است که بیش از هر چیز در بستر فرص تها یا موقعی تها رخ
می دهد. رکن های سه گانۀ این نظریه (یعنی وجود یک مرتکب باانگیزه، وجود یک آماج
مناسب یا همان بزه دیده، و فقدان مراقبت یا نظارت) همچنانکه برای مثال در پرونده آمنه
بهرامی نیز خواهد آمد، سهم برجسته ای در رخداد این جرم دارد. نظریه فرصت ها، خود با
تدبیرهای پیشگیری وضعی یا موقعیت مدارکه نهادهایی چون پلیس در آن نقش برجست های
ایفا می کنند و دارای جهت گیری بزه دیده شناسانهاند، پیوند می خور د.ازآنجاکه اسیدپاشی
جرمی ست که از دیدگاه جرمشناسی می توان آن را هم بهمنزلۀ یک جرم خیابانی و هم به
مثابه یک جرم خانگی یا خشونت خانوادگی توصیف کرد، پس تدبیرهای پیشگیرند های
دیه زن و مرد در اعضا و منافع تا کمتر از ثلث دیه کامل مرد، » : 1. به موجب ماده 560 قانون مجازات اسلامی 1392
همچنین، ماده 360 این قانون نیز حکم فاضل .« یکسان است و چنانچه ثلث یا بیشتر شود دیه زن به نصف تقلیل می یابد
در مواردی که اجرای قصاص، مستلز م پرداخت فاضل دیه به قصا صشونده است، » : دیه را پیش بینی کرده است
.« صاحب حق قصاص، میان قصاص با رد فاضل دیه و گرفتن دیه مقرر در قانون ولو بدون رضایت مرتکب مخیر است
18 فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره چهارم، پاییز 1392
مانند مداخله پلیس (نیروی انتظامی) در صورت رخداد تهدید  که باز هم در پروند های
چون مورد آمنه بهرامی آشکار است می توانند در جلوگیری از آن نقش داشته باشند.
به این موردها باید دسترس پذیری آسان اسید و دیگر ماده های شیمیاییِ مشابه با آن، و
نیز ارزانبودن این گونه ماده ها را افزود که می تواند در گزینش فرد به مثابه ابزاری برای
اجرای نقشۀ مجرمانه اش تأثیر بگذارد. بنابراین، تغییر شرایط دسترس پذیری به این ماده ها و
خرید و فروش آن هم نیازمند به کارگیری تدبیرهای کنترلی و نظارتی خاصی است که باید
به آن توجه شود.
مسئله دیگر در بحث پیشگیری از اسیدپاشی، به تدبیرهای واکنشی در سطح قانو نگذاری
(جرم انگاری و کیفرگذاری) مربوط م ی شو د. در اینجا، شد ت کیفر یا سنگینی کیفر برای
پیشگیری از رخداد این پدیده کافی به نظر نمی رسد، بلکه سرعت عمل در تحقیق و رسیدگی و
اجرای کیفر، نقش مهم تری در تحقق معیارهای دادگری جنایی  هم از نظر مصحل تهای
جامعه، و هم از جهت منفعت های بزه دیده  ایفا می کند. برای نمونه، در پرونده های اسیدپاشی
ممکن است ماه ها طول بکشد تا پزشکی قانونی درباره آسیب وارد بر بزه دیده نظر قطعی خود را
اعلام کند. حتی فرایند تحقیق و رسیدگی به این جرم  همچنان که خواهد آمد  ممکن است
ماه ها یا سال ها به درازا بکشد. بدین سان، این مسائل، نهتنها ممکن است حساسیت افکار عمومی
را نسبت به زشتی این پدیده ک م رنگ کند، بلکه احتمال دارد موجب تجری مرتکب و
بزهکاران احتمالی نیز بشود.
در اهمیت بحث پیشگیری از اسیدپاشی بد نیست که به تجربه برخی از کشورهایی که
مقرراتی در این زمینه دارند، اشاره شود. برای نمونه، در بنگلادش  ب همنزلۀ یک کشور
قانون » جهان سومی  فقط ظرف یک سال (یعنی سال 2002 )، دو قانون خاص با عنوان های
History of ) 2 تصویب شده است « قانون کنترل اسید » 1 و « پیشگیری از جرم های اسیدپاشی
1. The Acid Offences Prevention Act 2002
آورده اند [Acid Crime Control Act] « قانون کنترل جرم اسیدپاش ی » در برخی از منبع ها، عنوان این قانون را
به موجب این قانون، مرتکبان اسیدپاشی ممکن است به یکی از این کیفرها محکوم شون د: .[Shah, 2009, 1191]
1. اعدام، 2. حبس با کمینۀ سه سال، و 3. جریمه نقدی و دیگر ضمانت اجر اهای مالی (به تناسب شدت جرم و آسیب
.[Ibid] ( وارد بر بزه دیده
2.The Acid Control Act 2002
هدف این قانون، نظارت بر واردات، تولید، حمل و نقل، خرید و فروش و استفاده از اسید اس ت. همچنین، این قانون
.[Ibid, شامل مقرراتی برای درمان و توان بخشی و کمک قانونی به بزه دیدگان اسیدپاشی ست [ 1192
تحلیل بزه دیده شناسانه اسیدپاشی(با نگاهی به پرونده آمنه بهرامی نوا) 19
کنترل اس ید و » در پاکستان نیز در ژانویۀ 2010 ، لایح های با عنوان .(Acid Crimes , 1
این .(Ibid, 1 به مجلس ملی این دولت تقدیم شده است ( 2 « پیشگیری از بزه اسیدپاشی
مقررات ویژه از اهمیت اتخاذ تدبیرهای گوناگون کنشی و واکنشی در پیشگیری از این
پدیدة ضد اجتماعی حکایت می کند. یعنی برای مبارزه با این پدیده و کنترل آن، نباید به
انتظار رخدادهای مکرر آن نشست و سپس مقررات شدید کیفری را علیه مرتکبان آن
اعمال کرد بلکه پیش از آن باید تدبیرهایی برای کنترل دسترس پذیریِ خود اسید و دیگر
ماده های شیمیایی خطرناک آسیب زا برای بزه دیدگان اندیشید.
2.تحلیل بزه دیده شناسانۀ پروندة آمنۀ بهرامی
در 12 آبان ماه 1383 جوانی در تهران، اقدام به پاشیدن اسید به دختری م یکند که
پیش تر به کرات به او ابراز علاقه کرده بود. دختر بزه دیده  که از محل کار خود به خانه
بازمی گشت  از ناحیه چشم، صورت و دس تها ب هشدت آسیب م یبین د. مرتکب در
بازجویی ها و مرحله های رسیدگی به اتهامش انگیزة خود را از این کار، پاسخ منفی بزه دیده
به پیشنهاد ازدواج او عنوان می کند. سرانجام، با گذشت چهار سال از این حادثه، جوان
اسیدپاش به موجب رأی شعبۀ 71 دادگاه کیفری استان تهران، به قصاص دو چشم و
پرداخت دیه نسبت به دیگر عضوهای آسیب خوردة بزه دیده محکوم میشو د. این رأی در
شعبه 33 دیوان عالی کشور تأیید می شود ولی دیوان اذعان م یکند که دادگاه از صدور
حکم بر اساس ماده واحدة قانونی مربوط به پاشیدن اسید مصوب 1337 غفلت ورزیده
است.
فرایند پر پیچ و خم این پرونده با گذشت هفت سال از رخداد آن و چهار سال از صدور
حکم بدوی، در مردادماه 1390 تحولی شگرف به خود می بیند، به طوری که بز هدیده در
شرایطی که همه چیز آماده اجرای حکم قصاص بود، از حق قصاص خود گذشت می کند.
اکنون که بزه دیده با تحمل درد و رنج های فراوان و به رغم پی گیری های مداوم درمانی  از
جمله سفر به بارسلون  هنوز موفق به جبران کارامد و کامل زیا ندیدگ یها یاش نشده
است، باید دید که در پرونده قضایی او  به ویژه رأی نخستین دادگاه کیفری استان و رأی
شعبه 33 دیوان عالی کشور دالّ بر ابرام رأی نخستین  تا چه اندازه به جنب ههای گوناگون
1. the Acid Control & Acid Crime Prevention Bill
20 فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره چهارم، پاییز 1392
جبران بزه دیدگی های وی توجه شده است. پیش از ورود به بحث، متن رأی شعبه 33 که
مندرجات اصلی رأی نخستین را نیز دربردارد، به شرح زیر می آید:
باسمه تعالی
با توجه به محتویات پرونده به ویژه اقاریر صریح و نافذ آقای ... فرزند ... به اسیدپاشی بر
صورت خانم ... و تشریح ماجرا و انگیزه و هدف از اقدام خو د و لحاظ نظریات پزشکی
قانونی در مورد صدمات و آثار اسید در صورت و اعضای بدن به ویژه کوری دو چشم و از
بینرفتن هر دو ابروی مجنی علیها، رسیدگی دادگاه محترم کیفری استان و احراز جنایت
ارتکابی متهم و صدور حکم مستدل و مستند بر محکومیت او به قصاص هر دو چشم
(کورکردن آن ها) و پرداخت دیه و ارش صدمات دیگر، اشکال اساسی از جهت رعایت
اصول و قواعد دادرسی ندارد و اعتراض محکو م علیه (...) هم مؤثر در نقض دادنامه
تجدیدنظرخواسته نیست. لذا با استناد به بند (الف) ماده 265 قانون آیین دادرسی
دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری، رأی معترض علیه ابرام می گردد. البته دادگاه
محترم، غفلت از صدور حکم طبق مقررات لایحه ماده واحده قانونی مربوط به مجازات
1337 نموده و ایجاب می کند رأی تکمیلی صادر نماید. /12/ پاشیدن اسید مصوب 16
1-2 . انگیزه مرتکب از پاشیدن اسید به آمنه بهرامی
همچنان که از درون مایه پروندة آمنه بهرامی برمی آید و در کتاب زندگی و خاطرات او
نیز به تفصیل آمده، انگیزه اصلیِ مرتکب، پاسخ رد بز ه دیده به پیشنهاد ازدواج او بوده
است. این مسئله با آنچه آمارهای اسیدپاشی درباره انگیزه مرتکبان این جنایت می گویند و
در گفتار پیش به اهم آن ها اشاره شد، هم خوانی دارد؛ بدین سان، نقش انگیزه در ارتکاب
اسیدپاشی، مسئله ای انکارناپذیر است. همچنانکه گفته شد، خودخواهی مردانه در کنار
عامل هایی مانند احساسات و عواطف در روابط عشقی، از مهم ترین علت های بزه اسیدپاشی
است. 1 در مقدمه رأی شعبه 71 دادگاه کیفری استان تهران در همین زمینه، ضمن اشاره به
ناتوانی بزه دیده از بازجویی در بیمارستان پس از رخداد حادثه، و تحقیق از خواهر بزه دیده،
مرتکب] همکلاسی خواهرم دوبار طی تماس تلفنی ]» : چنین آمده که وی چنین گفته است
1. این مسئله که اسیدپاشی از جرم های خشونت باری است که مرتکب آن، به دلیل هایی چون پاسخ منفی به ازدواج،
History of ] به دنبال تحمیل درد ورنج های فیزیکی و روانی بر بزه دیده است، در پژوهش های دیگر نیز تأیید شده
و اختصاص به ایران ندارد. [Acid Crimes …; 1
تحلیل بزه دیده شناسانه اسیدپاشی(با نگاهی به پرونده آمنه بهرامی نوا) 21
از خواهرم خواستگاری نمود که او جواب رد داد و در مزاحمت های بعدی او را تهدید به
همچنین، در بخش دیگری از رأی دادگاه، انگیزه به زبان خودش .« اسیدپاشی می نمود
بزه دیده] در دانشگاه به من ابراز علاقه م یکر د. من هم چون ]» : چنین عنوان شده است
احساسی هستم به ایشان علاقه مند شدم ... [موضوع] را با خانواده ام در میان گذاش تم و ...
با ایشان تماس گرفتند و او گفت نمی شناسمش ولی آدرس را داد تا به خواستگاری ایشان
برویم. بعد از مدتی ... تماس گرفتم او به دروغ گفت نامزد کرد هام. من هم به دلیل
علاقه ای که به ایشان داشتم نتوانستم فراموشش کنم. هرچه التماس کردم فاید های نداش ت.
.«... من هم این کار را کردم
در همین راستا، ازآنجاکه یکی از هد فها یا انگیز ههای اصلی مرتکبان اسیدپاشی
ازبینبردن دائمی زیبایی چهره و وضعیت ظاهری متعارف بزه دیده است، این اندیشه شوم را
در مرتکب پرونده موصوف می توان مشاهده کرد؛ به طوری که در قسمتی از دادنامه شعبه
قصدم » : 33 دیوان عالی کشور، وی به صراحت انگیزه خود از این کار، چنین بیان می کن د
این بود که دیگر نامزدش او را نخواهد و من با ایشان ازدواج نمایم و در حال حاضر هم
.« حاضرم با او ازدواج نمایم
2-2 . ارزیابی مسئله پیشگیری از بزه دیدگی آمنه بهرامی
یکی از ابعاد پرونده آمنه بهرامی که از منظر پیشگیری کنشی قابل بررسی ست، مراجعه
او به نیروی انتظامی برای اعلام مزاحمت های مرتکب است. طبق اظهارات بزه دیده در این
مزاحمت های او روز به روز بیشتر می شد، تا اینکه یک روز به او گفتم دیگر » : پرونده
مزاحم نشود. ولی او باز مزاحم می شد. رفتیم کلانتری و شکایت کردیم و کلانتری گفتند
چون هنوز جرمی واقع نشده ما نمی توانیم او را دستگیر کنیم. برو هر وقت جرمی کرد بی ا.
گفتم پس بروم وقتی مرا کشت بیایم شکایت کنم. گفتند بلی خانواده ات شکایت می کنند
.«...
اگرچه رویهقضایی از نقطه نظر سیاست جنایی ممکن است همواره با قانون همسو نباشد،
ولی در مورد تهدید به جرم هایی مانند قتل و اسیدپاشی، ب هنظر م یرسد که جه تدادن
سامانۀ دادگری جنایی به سوی اجرای دقیق قانون، در چنین موردهایی ضروری است. یکی
از ظرفیت های قانونی که هنگام رخداد اسیدپاشی به آمنه بهرامی اعتبار د اشت، ماده 14
22 فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره چهارم، پاییز 1392
قانون اقدامات تأمینی 11339 بود. همین طور می توان به ماده 669 قانون مجازات اسلامی
1375 اشاره کرد که امکان پیگرد مرتکب پرونده آمنه بهرامی را فراهم می کرد. 2
با توجه به شدت بالای جرمی مانند اسیدپاشی و حالت خطرناک مرتکبان آن، و نیز
موردهای ارتکابی این پدیده در بافتار اجتماعی ایران، بهره گیری از چنین ظرفیتی می توانست
دستکم از رخداد پاره ای از موردهای اسیدپاشی جلوگیری کند و به نظر نمی رسد که در
زمان اعتبار ماده موصوف، مانع هایی جدی برای اجرای مفاد آن وجود داش ت. البته، از
نقطه نظر خیابانیبودن بزه اسیدپاشی  به ویژه به شکلی که در پرونده آمنه بهرامی رخ داد
احتیاط های بزه دیده پس از افزایش تهدیدهای مرتکب، بی گمان می توانست و می تواند در
جلوگیری از اجرای نقشه شوم او مؤثر باشد. وانگهی، از دیدگاه نظریه فرصت ها که در گفتار
پیشین اشاره شد، نقش آمنه بهرامی را می توان تا انداز های در ایجاد فرصت اسیدپاشی به
مرتکب مؤثر دانست، ب ه گون ه ای که با توجه به سابقه تهدیدهای او، اگر بز هدیده در
رفت و آمدهای خود احتیاط بیشتری می کرد و برای مثال، مسیر پررفت وآمدی را برمی گزید یا
از رفت ووآمد بهتنهایی تا حد امکان خودداری می کرد، بی گمان، فرصت بسیار محدودتری
برای مرتکب به منظور اجرای نقشه شوماش فراهم می شد.
از نقطه نظر پیشگیری واکنشی و نظریۀ بازدارندگی یا ارعاب نیز این پرسش  ن هتنها در
پرونده آمنه بهرامی، بلکه به طور کلی در پرونده های دیگر اسیدپاشی  مطرح است که آیا
وجود قانون خاص مجازات پاشیدن اسید ( 1337 ) و پیش بینی کیفرهای سنگینی چون اعدام،
حبس های بلندمدت و حتی قصاص (پس از انقلاب)، در کاهش میزان اسیدپاشی تأثیر داشته
است؟ در پاسخ، به نظر می رسد سیاست جنایی کارامد و منسجمی در این زمینه وجود نداشته
است. از یکسو، در خصو ص اعتبار یا نسخ قانون 1337 و از سوی دیگر، درمورد امکان
1392 )، قانون اقدامات تأمینی 1339 نسخ /2/ 1. گفتنی است که طبق ماده 728 قانون مجازات اسلامی جدید (مصوب 1
هرگاه شخصی که دیگری را تهدید به ارتکاب جرمی کرده بیم آن » : شده است. ماده 14 این قانون پیش بینی می کرد
رود که واقعاً مرتکب آن جرم گردد ... دادگاه بنا به تقاضای شخص تهدیدشده ... می تواند از او بخواهد تعهد کند
مرتکب جرم نگردیده و وجه الضمانۀ متناسب برای این امر بده د. هرگاه مشارالیه از این تعهد خودداری کرده و
وجه الضمانۀ مقرر را نسپارد، دادگاه می تواند دستور توقیف موقت او را صادر نماید. مدت این توقیف بیش از دو ماه
نخواهد بود. اگر متعهد ظرف دو سال از تاریخی که وجه الضمان سپرده، مرتکب جرم گردید، وج هالضمانه به نفع
.« دولت ضبط می شود والاّ به او و یا قائم مقام قانونی او مسترد خواهد گشت
هرگاه کسی دیگری را به هر نحو تهدید به قتل یا ضررهای نفسی یا شرفی یا مالی و یا به » : 2. بهموجب ماده 669
افشای سری نسبت به خود یا بستگان او نماید، اعم از اینکه به این واسطه تقاضای وجه یا مال یا تقاضای انجام امر یا
.« ترک فعلی را نموده یا ننموده باشد به مجازات شلاق تا ( 74 ) ضربه یا زندان از دو ماه تا دو سال محکوم خواهد شد
تحلیل بزه دیده شناسانه اسیدپاشی(با نگاهی به پرونده آمنه بهرامی نوا) 23
اجرای کیفری مانند قصاص در پروند ه های اسیدپاشی همواره میان حقو ق دانان و دادرسان
اختلافنظر وجود داشته است (رایجیاناصلی، اسفند 1390 ). در خلاصه جریان پرونده آمنه
1387 پزشکی قانونی در خصوص /4/ بهرامی در سال 1387 ، مستند به نظریه مورخ 9
نامبرده به طور کامل نابینا م یباشد و از نظر » : امکان ناپذیری قصاص مرتکب، چنین آمده است
باوجود این، دادگاه کیفری استان تهران درنهایت، .« پزشکی قانونی قصاص میسر نمی باش د
مرتکب را به قصاص هر دو چشم (کورکردن آن ه ا) محکوم کرد که با گ ذشت بز هدیده،
اجرای آن منتفی شد.
اگرچه آمنه بهرامی سرانجام از اجرای قصاص گذشت کرد، ولی از همان مرحل ههای
نخستین پرونده اش، بر قصاص مرتکب اصرار می ورزید و آن را، هم در تنبیه و سزادهی به
مرتکب، و هم در عبرت آموزی مرتکبان احتمالی اسیدپاشی مؤثر می دانست؛ همچنا ن که
یک روز به همراه پدر و مادرم » : در بخشی از کتاب زندگی و خاطرات او چنین آمده است
به دادگاه رفته بودم و اصرار داشتم که بر اساس فرمودة صریح قرآن باید هر چه زودتر
حکم قصاص را اجرا کنند. منشی دادگاه مرا نزد معاون دادستان تهران و رئیس اجرای
احکام، آقای فریدون امیرآبادی برد. آقای امیرآبادی ... قول داد که ... حکم قصاص را
اجرا نماید. من گفتم: تقریباً یک سال از صدور حکم من م یگذره ولی هنوز اجراش
نکردید. تو این فاصله موارد زیادی اسیدپاشی اتفاق افتاد ه و اگر حکم قصاص رو اجرا
می کردید، چه بسا حوادث جدید اسیدپاشی تکرار نمی شد. به نظر من، تأخیر و تعلل در
اجرای حکم قصاص یه گناه برزگ محسوب م یشه و به شکلی به تکرار اون کمک
.(819 : سجودی، 1391 ) « می کنه
باوجود این، آمنه بهرامی  همان گونه که خود می گوید  میان انتقام و بخشش، دومی
من باید این راه را تا آخر می آمدم و آنگاه که پیروز و موفق بر » : را برگزید زیرا به باور او
سکوی بلند قصاص می ایستادم، حرفهایم را با مردم در میان م یگذاشت م. اگر تا قبل از
صدور حکم قصاص از [مرتکب] می گذشتم، نه او تنبیه می گردید و نه تأثیر اجتماعی قابل
ملاحظه ای به وجود می آمد. آرزو داشتم این مسیر را با اقتدار پیش بروم و تصمیم نهایی را،
بدون اینکه کسی از آن مطلع باشد، به پایانی ترین لحظات اجرای حکم موکول نمای م. باید
به امثال [مرتکب] و همه انسا ن ها نشان م یدادم که گذشتن از کسی که باارز شترین
دارایی هایت را ربوده و سخت ترین بلاها را به جانت انداخته، آن هم وقتی که تو می توانی
24 فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره چهارم، پاییز 1392
به همان شکل از او انتقام بگیری و مجازاتش کنی، بسیار قدرت م یخواهد و کار بسیار
.( پیشین: 869 ) .«... بزرگی است. بسیار بزرگ تر از انتقام. و من این قدرت را داشتم
باری، گویی که آمنه بهرامی حکمت آیه های 178 و 179 سوره بقره را مبنی بر اینکه در
قصاص، حیات نهفته است و عفو صاحب حق نیز نیکوست، 1 با همه وجود خود دریافته بود و
بهجای آنکه با قصاص مرتکب، به دنبال تنبیه او و عبرت دیگران (مرتکبان احتمالی) باشد،
ارعاب انگیزی و عبرت آموزی را در رواج دادن عفو و بخشش می دید زیرا هما نگونه که
.( پیشین: 869 ) « گاهی اوقات، بخشش بزرگ ترین تنبیه است » : خود گفته است
3-2 . آثار بزه دیدگی آمنه بهرامی و حمایت از او به مثابه یک بزه دیده
یکی از شاخص های شدت جرم اسیدپاشی و خطرناکی مرتکبان آن، آثاری است که
برجا می گذارد و از آن به آثار بزه دیدگی 2 یاد می شود. اسیدپاشی یکی از جرم هایی است
که آثار بدنی  فیزیکی، روانی و عاطفی  حیثیتیِ جبران ناپذیری برجا می گذاردزیرا اغلب به
نابودی زیبایی چهره و لطمه شدید به عضوهای بدن بز هدیده م یانجام د. بدبختانه، آثار
بزه دیدگی اسیدپاشی به این زیان ها محدود نیست وگریبان روان و عواطف و احساسات
بزه دیده و اطرافیان او را نیز می گیرد. همچنان که پار های از نویسندگان اذعان داشت هاند،
بزه دیدگان اسیدپاشی متحمل یک انگ فیزیکی م یشوند که آنان را در مظان اتهام
همگانی و تردیدهای اخلاقی قرار می دهد. اعتبار خانواده بزه دیده نیز خدش هدار م یشو د.
وانگهی، بازماندگان (یعنی بزه دیدگانی که زنده می مانند)، دگرگونی شگرفی را در سبک
زندگی خود تجربه می کنند زیرا بسیاری از آنان در طول درمان و ترمیم آسیب های شان از
.[Khurshid, تحصیل و کار باز می مانند [ 1
3. بزه دیدگی مستقیم و نامستقیمِ
مسئله بزه دیدگی مستقیم و نامستقیمِ اسیدپاشی نیز در این بحث اهمیت دارد. اسیدپاشی
جرمی است که هم بزه دیده مستقیم دارد و هم بزه دیدگان نامستقیم. بز هدیدگان نامستقیم
1. فَمن عفَی لَه من أخیه شَیء فَاتِّباع بِالمعروف (پس چون صاحب خون بخواهد عفو کند برادر دینی خود را، کاری
ست نیکو) [آیۀ 178 ] . ولَکُم فی القصاصِ حیوه یااُولی الألبابِ لَ  علّکُم تَتَّقُون (ای عاقلا ن! حکم قصاص برای حفظ
.[ حیات شماست تا مگر از قتل یک دیگر بپرهیزید) [آیۀ 179
2. impacts of victimization
تحلیل بزه دیده شناسانه اسیدپاشی(با نگاهی به پرونده آمنه بهرامی نوا) 25
آن، افزون بر بزه دیدگان دومین (خانواده و خویشاوندانِ بز هدیده نخستی ن)، بز هدیدگان
سومین را (یعنی دوستان و آشنایان و اشخاص دیگری که ب هنوعی با بز هدیده مستقیم یا
خانواده او در ارتباطاند) نیز دربرمی گیرد. البته در گستراندن پهنه بزه دیدگان باید دقت و
نمی تواند  بلکه « بزه دیده » احتیاط کرد زیرا شناسایی شخص یا گروهی از اشخاص به منزلۀ
نباید  بی اثر و بی فایده باشد. به سخن دیگر، همه کسانی که بزه دیده (خواه نخستین و خواه
دومین یا سومی ن) انگاشته م ی شوند، باید بتوانند در ح ق ها و حمای تهایی که برای
بزه دیدگان به رسمیت شناخته می شود، سهیم باشند؛ هرچند این سهم در احقاق حقی مثل
سزادهی به بزهکار باشد.این مسئله در حقوق ایران می تواند در راست ای اختیاری که خود
بزه دیده مستقیم اسیدپاشی در مطالبه حق هایی مانند قصاص عضو یا دیه دارد، یا حقی که
صاحبان خون در مطالبه قصاص نفس  در موردهایی که اسیدپاشی ممکن است به مرگ
بزه دیده بینجامد  دارند، مصداق یابد. ولی جبران آثار بزه دیدگی اسیدپاشی فقط به ای ن
موردها محدود نم ی شو د. در پرونده آمنه بهرامی نیز باید این آثار را از هر دو منظر
بزه دیدگان مستقیم و نامستقیم به طورجداگانه تحلیل کرد.
1-3 . آثار بزه دیدگی اسیدپاشی بر بزه دیدگان نامستقیم
نمونهای از سهم بزه دیدگان نامستقیم را در پرونده آمنه بهرامی م یتوا ن دی د. همچنان
که در کتاب زندگی و خاطرات او آمده است، در صبح روز اجرای حکم قصاص، افزون
بر پدر و مادر او، چند تن از بستگان و دوستانشان نیز آن ها را تا محل اجرای حکم همراهی
اضطراب و تشویشی که در این » ، م یکردند. به گفته آمنه بهرامی، در صبح آن روز
روزهای آخر رهایم نمی کرد، جای خودش را به آرامش و آسودگی خاطری دلنشین داده
بود. من پیروز و سربلند به آرزویم می رسیدم. [مرتکب] را قصاص می کردم و راه قصاص
را برای قربانیان حوادث اینچنین می گشودم. دل مجروح پدر و مادرم اندکی التیام
می یافت و زحمت رف ت و آمدهای نف سگیر به دا دگاه و دادسرا از دو ششان برداشته
پیشی ن: 864 ) (تأکیدها از ) « می ش د. اقوام و دوستان نیز هر یک به نوعی شاد می شدن د
نگارنده است).وقتی زمان اجرای حکم فرارسید و رئیس اجرای احکام از آمنه بهرامی
پرسید که چه کسی تصمیم به ریختن قطره های اسید در چشم مرتکب را دارد، هیچیک از
پدر و مادر و عمویش توانایی پذیرش این کار را نیافتند، تا اینکه برادر کوچک او که مملو
26 فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره چهارم، پاییز 1392
از خشم انتقام بود، برای این کار اعلام آمادگی کرد، که البته با گذشت آمنه بهرامی از
انجام آن بازماند. آخرین جمله برادر آمنه بهرامی پیش از اعلام بخشش او، که از سهم
می ریزم، چرا » : یکی از بزه دیدگان نامستقیم در سزادهی به بزهکار حکایت دارد، چنین بود
.( پیشین:. 871 ) «! نباید بریزم، حقشه، باید به سزاش برسه
2-3 . آثار بزه دیدگی بر بزه دیده مستقیم اسیدپاشی و بحران پس از بزه دیدگی او
گذشته از بزه دیدگان نامستقیم، آثار بزه دیدگی بزه دیده مستقیم اسیدپاشی نیز اهمیت
فراوانی دارد. این مسئله در رخداد اسیدپاشی به آمنه بهرامی بسیار برجسته بوده اس ت. وی
بزه دیدگی مستقیم اش  درست پس از پاشید هشدن اسید بر خود  را چنین توصیف
به سرعت به من نزدیک شد و ناگهان مایعی را که داخل پارچ بود به روی سر و » : می کند
صورتم ریخت ... صورتم سوخت، آتش گرفت ... چش مهایم م یسوختند ... انگار همۀ
سلول های صورتم به جوش آمده بودند ... مثل ظرفی از روغن جوشان که ناگهان درونش
آب ریخته شود ... با همۀ وجودم فریاد م ی کشیدم و به دور خود م یچرخید م. دلم
می خواست از شدت درد خودم را به زمین بکوبم ... زمین و آسمان یک سره آتش شده بود
... اول چشم چپم شروع به سوختن کرد، سوزشی که تا درون سرم نفوذ م یکرد، بعد
.( پیشین:. 288 ) « پلک هایم شروع به سوختن و بسته شدن کرد
مهم ترین مسئلهای که بی درنگ پس از رخداد بزه دیدگی پیش می آید، بحران پس ا ز
آن است که در بزهی چون اسیدپاشی، بیش از هر چیز، جنبه فیزیک ی بدنی دارد و
به تدریج، در قالب شوک پس از بزه دیدگی به روان بزه دیده نیز آسیب می زند. بدی نسان،
در اسیدپاشی موضوع مداخله در بحران پس از بزه دیدگی 1 اهمیت دوچندانی پیدا می کن د.
کمک های فوری و اورژانسی، یکی از حمایت هایی است که بزه دیده مستقیم اسیدپاشی در
این مرحله به شدت به آن نیاز دارد. بدبختانه، حتی در موردهایی که اسیدپاشی به شکل
خیابانی رخ می دهد، رهگذران و مردمی که نظاره گر رخداد آن بودهاند، بیش از آنکه به
بزه دیده کمک کنند، درد و رنج های وارد بر او را به تماشا م ینشینن د. همچنان که آمنه
مردی ظرف آبی به صورتم » : بهرامی لحظاتی پس از بزه دیدگی خود توضیح م ی ده د
پاشید، اما هیچ تأثیری نداشت ... حس می کردم جمعیت زیادی دورم ازدحام کرد هاند و
1. crisis intervention
تحلیل بزه دیده شناسانه اسیدپاشی(با نگاهی به پرونده آمنه بهرامی نوا) 27
بیشتر از اینکه به فریادها و گریه هایم توجه کنند، می خواستند بدانند که چه خبر شده است.
یکی از مردم خودش را به من رساند و از من خواست سوار ماشینش شوم تا مرا به
بیمارستان برساند ... در یکی از بخش ها بستری شدم. دو نفر دیگر نیز در همان اتاق بستری
بودند. من تا آن زمان چیزی نخورده بودم و شدیدا احساس گرسنگی و ضعف م یکرد م.
.( پیشین: 289 ) « اما حتی یک لیوان آب هم نمی توانستم بخورم
بخشی از مصائبی را که آمنه بهرامی در دوران پس از بز هدیدگی در کتاب زندگی و
خاطرات خود شرح می دهد، بدین شرح می توان خلاصه کرد: موافقتنکردن با تخلیه چشم
چپ (ص 302 )، دوره تنها زندگیکردن (ص 431 )، بی پولی و مشکلات حاد زندگی (ص
447 )، عفونت شدید چشم و ضعی فشدن شدید بینایی (ص. 467 )، حوادث نامترقبه و
،( برق گرفتگی (ص 483 )، عفونت جدید چشم و در تکاپوی تأمین هزینه عمل (ص 521
،( عمل شبکیه و قرنیه و نابینایی مجدد (ص 544 )، عمل ناموفق روی چشم چپ (ص 586
شرایط بسیار سخت پس از جراحی صورت و بهبود تدریجی (ص 586 )، عفونت چشم
.( راست و تخلیه شدن آن (ص 680
آثار بدنی  فیزیکیِ بزه دیدگی آمنه بهرامی، بی گمان، با مقیا سهای متفاوت، درباره
دیگر بزه دیدگان اسیدپاشی نیز صدق م یباید و تازه، آثار روانی و عاطف ی حیثیتیِ این
بزه دیدگی را باید بدان افزو د. بدی نسان، مسئله جبران مادی و معنوی بز هدیدگ یهای
اسیدپاشی، در مقایسه با جرم های دیگر، اهمیت بسیاری پیدا م یکند که در مورد پرونده
آمنه بهرامی به نظر می رسد به شکل کامل و مطلوب انجام نشده است.
3-3 . مسئله جبران بزه دیدگی در پرونده آمنه بهرامی
یکی دیگر از جنبه های حمایتی مهم در اسیدپاشی، جبران مادی و معنوی آثار بدن ی
فیزیکی و روانی  عاطفی  حیثیتیِ این جرم است که در پرونده آمنه بهرامی بسیار برجسته
شد. این پرونده نشان داد که مقررات ایران از نظر حمایت های رسمی  قانونی و اجتماع ی
جامعوی از بزه دیدگان اسیدپاشی کاستی هایی جدی دار د. ضرورت احیاء امکان جبران
معنوی خسارت ها، صراحت قانون بر امکان مطالبه خسارت های افزون بر دیه و نیز پرداخت
غرامت دولتی (در موردهایی که بزهکار ناشناخته یا ناتوان از پرداخت خسارت هاست.
در این پرونده، آمنه بهرامی برای تأمین هزینه های درمانی خود ناچار به آگه یدادن در
روزنامه برای مطالبه کمک از سازمان ها و افراد نیکوکار شد که ب هرغم وعد هو وعیدهای
28 فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره چهارم، پاییز 1392
.( فراوان، بدبختانه، به هیچیک از آن ها عمل نشد و تلاش های او ب یاثر ماند ( پیشی ن: 321
باوجود این، در کتاب زندگی و خاطرات او، به پاره ای از کمک ها و حمایت های دولتی و
عمومی اشاره شده که بازهم نتوانست گرهی از مشکلات بی شمار این بز هدیده را جبران
کند و سرانجام، پس از اعلام گذشت او از قصاص مرتکب، برخلاف قصدش مبنی بر
گذشت از قصاص و نه از دیه، به او اعلام شد که گذشت او شامل هر دو می شود. خ ود او
هنگام بخشش ...، دیۀ » : در یکی از تازه ترین مصاحبه هایش در این زمینه چنین گفته است
کامل چشم ها و دیۀ کامل یک مرد را  حدود 180 میلیون  خواسته بودم. اما متأسفانه آن
روز با برخی سوء استفاده هایی که به دلیل نابینایی و کم اطلاعی ام از مسائل قضایی و حقوقی
و نبودن وکیلم رخ داد، ناخواسته و ندانسته پای ورقه هایی را امضا کردم [ک ه] خودم را از
دریافت دیه و همه حق و حقوقم محروم [کردم] ... در حال حاضر نیز فقط ح قو حقوق
قانونی ام را می خواهم تا خودم را درمان کنم ... طی چند روز اخیر ... مسئولان دادستانی
تهران ... دستور رسیدگی دوباره به پرونده را صادر کرده [ان د] و قرار است به زودی در
.[1392/2/ خبرآنلاین، 11 ] «... دادگاه دیگری به درخواست های ام رسیدگی شود
نتیجه
اسیدپاشی یکی از جرم هایی است که ب ه رغم گسترش و افزایش جهانی آن، هنوز
اطلاعات کمی درباره آن وجود دارد 1 و از قضا همین کم توجهی از دلی لهای افزایش آن
بوده است. رواج منطقه ایِ این جرم از قاره کهن آسیا به قاره سیاه آفریقا، بیش از هر چیز
نشان می دهد که این پدیده با بافتارهای اجتماع ی فرهنگی جامع هها پیوند خورده و در
جامعه های شرقی  سنتی متدوال تر بوده است. باوجود این، گزارش های رخداد اسیدپاشی در
اروپا و ایالت های متحد آمریکا، از یک سو می تواند نمایان گر رابطه این جرم با رفتارهای
خشون تبار و ساختارهای شخصیتی مرتکبان آن باشد و از سوی دیگر، ممکن است
محصول فرایندها یا الگوهای یادگیری رفتار مجرمانه از فرهنگی به فرهنگی دیگر  به ویژه
از گذر فرایندهای مهاجرت و مانند آن ها  باشد.
1. برای دیدن تازه ترین بحث ها و پژوهش هایی که درباره اسیدپاشی و به ویژه، بز هدیدگان آن در ای ران انجام شده
است، به ترتیب، بنگرید به: سلسله نشست های گروه حقوق کیفری و جر مشناسی دانشگاه تربیت مدرس، بررسی
؛( موضوعی پرونده اسیدپاشی خانم آمنه بهرامی نوا از منظر بزه دیده شناس ی( 1392 )؛ و نی ز: محمودی، افسانه ( 1392
دسترسی به عدالت برای بزه دیدگان اسیدپاشی.
تحلیل بزه دیده شناسانه اسیدپاشی(با نگاهی به پرونده آمنه بهرامی نوا) 29
با توجه به شدت و وخامت این جرم و خطرناکی مرتکبان آن، مسئله حمای تهای
فراگیر از بزه دیدگان احتمالی و وااقعی اسیدپاشی اهمیتی دوچندان پیدا م یکن د. این
حمایت ها، بیش از هر چیز با بسترهای فرهنگی پیوند می خورد به طوری که از همان دوران
آموزش و پرورش، باید در راستای رواج فرهنگ پرهیز از خشونت و تقبیح رفتارهای
ناانسانی و خشن در محیط خانواده و جامعه، آموزش های لازم به خانواد هها و کودکان و
نوجوانان داده شود. ولی، ازآنجاکه تدبیرهای پیشگیرنده کنشی همواره در همه افراد اثر
نمی کنند، باید آن ها را با قانون گذاری و تدبیرهای واکنشی متناسب، تقویت و تکمیل کرد.
، در این راستا، ب هرغم تصویب ماد ه واحدة قانون مجازات پاشیدن اسی د در سال 1337
بازنگری و روزآمدساختن مفاد آن با فضای امروز جامعه ایران ضروری به نظر م یرس د. در این
میان، جرم انگاری اسیدپاشی و پیش بینی ضمانت اجر اهای متناسب برای آن در قانون مجازات
اسلامی مفیدتر از تصویب ماده واحده ای است که ممکن است با گذشت زمان در رویه قضایی
متروک و مهجور بماند زیرا قانون مجازات عمومیِ هر کشور، آینه تما منمای ارز شها و
هنجارهایی است که از گذر جرم انگاری و کیفرگذاری حمایت می شوند و به نظر م یرسد که
اسیدپاشی ارزش ها و هنجارهایی را که باید در این قانون جرم انگاری شود، نقض می کند.
از نقطه نظر جبران مادی و معنوی  به ویژه با توجه به پرونده آمنه بهرامی ضرورت
احیاء امکان جبران معنوی خسارت ها، صراحت قانون بر امکان مطالبه خسار تهای افزون
بر دیه و نیز پرداخت غرامت دولتی (در موردهایی که بزهکار ناشناخته یا ناتوان از پرداخت
خسارت ها ست)، 1سرانجام، راه اندازی صندو قهای ملی و نادولتی پرداخت غرامت به
بزه دید گان اسیدپاشی و نیز انجمن ها و سازمان های حمایت از این آنان، 2 ازجمله تدبیرهایی
است که برای حمایت از این بزه دیدگان خاص باید اندیشیده شوند. 3
1. یکی دیگر از مشکلاتی که آمنه بهرامی در احقاق جبران مادی خود با آن روبه رو بود، الزام قانونی وی به پرداخت
تفاضل دیه، به دلیل تفاوت جنسیتی بزه دیده و بزه کار، بود. همچنان که در خلاصه جریان پرونده او نیز آمده است،
شاکیه مکلف شده بود با توجه به میزان دیه عضو ناقص شده و مفاد ماده 273 قانون مجازات اسلامیِ وقت، تفاضل دیه
را پرداخت کند.
2. برای نمونه، حتی در یک کشور جهان سومی مانند بنگلادش، پزشکان، روزنام هنگاران، در کنار فمنیس تها، از
بدیهی است که این گرو هها با را هاندازی .[Khurshid, بوده اند [ 1 « جنبش علیه خشونت از گذر اسید » پیشگامان
انجمن ها و سازمان های نادولتی می توانند سهم مهمی در حمایت از بزه دیدگان اسیدپاشی در هر جامعه ای داشته باشند.
1392 و تبصره 1 آن، امکان جبران خسارت های /12/ 3. خوشبختانه از این میان، ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری 4
معنوی را باردیگر در حقوق ایران به رسمیت شناخته